Gwałtowne rozprzestrzenianie się choroby zakaźnej na dużą skalę na dużym obszarze geograficznym przekraczającym granice państw, co może znacznie zwiększyć zachorowalność i umieralność ludzi i spowodować znaczne zakłócenia gospodarcze, społeczne i polityczne. Pandemie (p.) powstają w wyniku epidemii, które są ogniskami choroby ograniczonymi do jednej części świata, na przykład do jednego kraju. Definicja p. według WHO to rozprzestrzenianie się nowej choroby na całym świecie. Po 2010 r. organizacja ta, odpowiedzialna za ogłaszanie faktu występowania p., zrezygnowała z akcentowania, że immanentną cechą p. jest duża liczba zgonów jako możliwa konsekwencja. WHO monitoruje aktywność choroby w skali globalnej poprzez sieć centrów zlokalizowanych w krajach na całym świecie i ma plan gotowości na wypadek p., który składa się z sześciu faz alarmu pandemicznego. Faza 6, faza pandemiczna, zostaje zadeklarowana, gdy ognisko choroby charakteryzuje się szeroko rozpowszechnionym i długotrwałym przenoszeniem wśród ludzi.
Ryzyka p. nie można wyeliminować, podobnie jak w przypadku każdego innego rodzaju → klęski żywiołowej, a na jej wystąpienie oddziałują antropogeniczne zmiany w środowisku naturalnym. Zakres rozprzestrzeniania się choroby zależy od wielu uwarunkowań, poczynając od stopnia zakaźności czynnika wywołującego chorobę, ale także od tych stanowiących efekt rozwoju cywilizacyjnego. Prawdopodobieństwo wybuchu p. zwiększa się wraz ze skutkami zmian cywilizacyjnych, w tym wraz ze wzrostem populacji, rosnącą urbanizacją, rozwojem masowej turystyki oraz handlu międzynarodowego i globalnego, rozszerzeniem zapotrzebowania na białko zwierzęce, utratą siedlisk, zmianami klimatu, a także wraz ze zwiększonymi interakcjami na styku człowiek-zwierzę, zmianami w użytkowaniu gruntów, wreszcie ze zmianami w zakresie i charakterze wykorzystania środowiska naturalnego przez człowieka (niekontrolowane i rabunkowe eksploatacje). Nasileniu p. sprzyjają czynniki o różnorodnym charakterze: duże skupiska ludności, skrajne ubóstwo (np. w slamsach, fawelach), niewydolne systemy opieki zdrowotnej, złe warunki sanitarne (niski poziom lub brak odpowiedniej infrastruktury), nieprzestrzeganie sanitarno-higienicznych zasad bezpieczeństwa przez społeczeństwa, starzenie się społeczeństwa, a także choroby współistniejące, oporność na antybiotyki.
P. występowały w całej historii ludzkości, np. p. grypy – w 1918, 1957, 1968 oraz 2009 r. Wybuchy chorób zakaźnych mogą powodować stygmatyzację i szukanie winnych, co wynika z poczucia → zagrożenia, dezinformacji, panicznych reakcji społecznych. Na przykład podczas tzw. czarnej śmierci społeczności żydowskie w Europie spotkały się z dyskryminacją. W 1918 r. rozsiewano plotkę, że chorobę rozprzestrzeniały celowo niemieckie okręty podwodne docierające do brzegów USA. Tzw. grypa hiszpanka (1918 r.) zyskała to miano dlatego, że Hiszpanie, jako jeden z nielicznych krajów na świecie, nie cenzurowali wówczas prasy i pisali o epidemii wprost. Z kolei w USA, Wielkiej Brytania i Francji, gdzie grypa wystąpiła wcześniej, wprowadzono cenzurę i nie pozwalano na publikacje na ten temat. Jednakże zanim przyjęto nazwę „hiszpanka”, Brazylijczycy nazywali ją grypą niemiecką, Seneglczycy – brazylijską, Polacy – bolszewicką. We współczesnych epidemiach także zaobserwowano formy dyskryminacji, takie jak unikanie i strach, skierowane na mniejszości etniczne czy środowiska zawodowe związane z ogniskami choroby, na przykład Afrykanie w Hongkongu w Chinach sygnalizowali izolację społeczną, lęk i trudności ekonomiczne wynikające z obaw przed związkiem z wirusem Ebola, Chińczycy we Włoszech zostali obarczeni odpowiedzialnością za rozprzestrzenianie COVID-19, a polscy lekarze i pielęgniarki spotykali się z bojkotem sąsiadów i sprzedawców. Od 2015 r. Światowa Organizacja Zdrowia zakazała stosowania przymiotników stygmatyzujących źródło pochodzenia wirusa; podczas p. COVID-19 generalnie w przestrzeni publicznej dość szybko zaprzestano używania pojęcia „chiński wirus”.
Zarządzanie przygotowaniami do p. i reagowanie na nią w trakcie jest złożone, ponieważ zajmują się tym problemem zarówno organizacje międzynarodowe, państwa i ich rządy, administracja publiczna, samorząd terytorialny, jak i wiele służb odpowiedzialnych funkcjonalnie za określone zadania. → Polityka bezpieczeństwa wewnętrznego skupia się na identyfikowaniu i ograniczaniu pojawiających się ognisk chorób, które mogą prowadzić do p. oraz na zapewnieniu dostępności do podstawowej opieki zdrowotnej, organizacji procedury kwarantanny i izolacji oraz generalnie na wewnętrznej i zewnętrznej gotowości państwa do reagowania, koordynacji i mobilizacji sił do walki z p. Nieodłącznym elementem polityki bezpieczeństwa powinna być tzw. świadomość sytuacyjna, czyli posiadanie dokładnego, aktualnego obrazu potencjalnych lub bieżących zagrożeń chorobami zakaźnymi oraz stanu zasobów (ludzkich, finansowych, informacyjnych i instytucjonalnych) dostępnych do zarządzania tymi zagrożeniami. Świadomość sytuacyjna wspiera decyzje polityczne, monitorując przebieg p. i skuteczność działań interwencyjnych.
P. (i epidemia – w skali kraju) jest rodzajem → kryzysu, z wielorakimi zagrożeniami, na który państwo jest zobowiązane reagować zgodnie z dostępnymi narzędziami przewidzianymi w porządku konstytucyjnym. Poszczególne kraje stosują różne rozwiązania, opierające się głównie na modelach → zarządzania kryzysowego, ale także → stanów nadzwyczajnych (te drugie wprowadzone w 2020 r. w związku z p. COVID-19 w 21 krajach europejskich – dane z maja 2020, np. w Czechach, Finlandii, Hiszpanii, Belgii, we Włoszech, na Węgrzech, Słowacji, Litwie) lub stanu zagrożenia epidemiologicznego (Polska).
Strategia zapobiegania i walki z p. obejmuje profilaktykę pandemiczną, zdolność do wykrycia obecności czynnika p., walkę z jej przebiegiem oraz niwelowanie jej skutków. Wobec faktu, że znacząca większość istniejących chorób zakaźnych to zoonozy (choroby przenoszone ze zwierząt na ludzi), podstawą ogólnej profilaktyki pandemicznej jest koncepcja One Health, która traktuje zdrowie ludzi, zdrowie zwierząt i środowisko naturalne jako jedność. Działania One Health obejmują nadzór patogenów o potencjale pandemicznym na styku człowiek-zwierzę, modelowanie dynamiki ewolucji, ocenę ryzyka patogenów zoonotycznych i innych metod zrozumienia zależności między zmianami środowiska a pojawieniem się patogenu.
Zdolność do wykrycia obecności p. (oraz zapanowania nad jej przebiegiem) wymaga od naukowców epidemiologów i pracowników służby zdrowia rozpoznania choroby oraz posiadania możliwości technicznych i laboratoryjnych do identyfikacji patogenu (lub wykluczenia znanych patogenów) oraz szybkiego reagowania na napływy próbek klinicznych. Szybka identyfikacja zmniejsza ryzyko, umożliwiając zakażonym osobom izolację i odpowiednią opiekę kliniczną. Walka z przebiegiem p. obejmuje zarówno działania o charakterze medycznym – zmniejszenie zakaźności pacjentów z objawami choroby np. poprzez odpowiednie leczenie oraz praktykę kontroli zakażeń, zmniejszenie podatności niezainfekowanych osób np. poprzez szczepienie (gdy szczepionki są już dostępne), jak i ograniczanie interakcji między chorymi i niezakażonymi, np. poprzez izolację pacjentów, kwarantannę (praktyka kwarantanny rozpoczęła się w XIV w. w odpowiedzi na dżumę, zwaną „czarną śmiercią”) i dystans społeczny (zakaz masowych zgromadzeń wprowadzono po raz pierwszy podczas p. grypy w 1918 r.). Podczas p. COVID-19 jednym ze stosowanych sposobów walki z nią był tzw. lockdown (ang. zamknięcie, przymusowy zakaz opuszczania budynków, kwarantanna), czyli: powszechna izolacja, drastyczne ograniczenie dystansu społecznego, ograniczanie możliwości poruszania się obywateli poza domem/mieszkaniem, obowiązkowe zamykanie wszelkiego rodzaju placówek/instytucji edukacyjnych, kulturalnych, usługowych itd. oraz wiele innych szczegółowych ograniczeń, np. w handlu i transporcie (samolotowym, kolejowym, publicznym miejskim itd.). Lockdown zastosowano w większości państw, był zalecany przez WHO, łączył się też z zamykaniem granic państwowych, a w Unii Europejskiej – z przywróceniem kontroli granicznych w sferze → Schengen. Zakres stosowania tych ograniczeń (oraz rodzaje i czas trwania) w poszczególnych państwach był zróżnicowany, najdalej idące zakazy zastosowano w Chinach, z kolei w Szwecji w znacznie mniejszym zakresie niż przeciętnie. Wobec faktu, iż po raz pierwszy zastosowano w 2020 r. masowe ograniczania (lockdown) w takiej skali, trudno jest na razie ocenić ich zasadność oraz rozmiar ekonomicznych skutków, np. w postaci zapowiadanego ogólnego kryzysu gospodarczego. Efekty p. są wielorakie i dotyczą w istocie wszelkich dziedzin życia. P. wpływa na → poczucie bezpieczeństwa jednostek, jest postrzegana jako zagrożenie zarówno dla życia i zdrowia, jak i dla → bezpieczeństwa ekonomicznego (indywidualnego i ogólnego), może powodować indywidualne oraz społeczne zmiany w zachowaniu. Na poziomie makro p. może prowadzić do wzrostu zachorowalności i umieralności, mieć wpływ na stan gospodarki, prowadząc do recesji bądź kryzysu gospodarczego, na ubożenie społeczeństw, a także pogarszać stabilność polityczną poszczególnych państw, tworzyć i wzmacniać → konflikty społeczne (m.in. powodować protesty, zamieszki i napięcia polityczne). [→ zagrożenie naturalne]