Strategia pracy → policji polegająca na bezwzględnej kontroli przestrzegania przepisów prawa, zdecydowanym reagowaniu na najmniejsze wykroczenia z taką samą determinacją, jak na poważne przestępstwa, obowiązkowym nakładaniu relatywnie surowych kar, braku możliwości subiektywnej i dyskrecjonalnej oceny przez policjanta szkodliwości konkretnych zachowań naruszających prawo i poprzestawaniu na spełnieniu przez dany czyn warunków literalnie wyrażonych w przepisach, interpretowanych w tej strategii rozszerzająco. Zero tolerancji (z.tol.) wywiedzione zostało z kryminologicznej teorii rozbitych okien, przedstawionej w 1982 r. przez amerykańskich badaczy George’a L. Kellinga oraz Jamesa Q. Wilsona, która głosiła, że widoczne oznaki naruszenia porządku społecznego i antyspołeczne zachowania, takie jak wybite szyby, graffiti, picie alkoholu w niedozwolonych miejscach czy wandalizm, jeśli nie zostaną ukrócone przez policję działającą według strategii z.tol., będą prowadziły do poważniejszych przestępstw, gdyż wywołują atmosferę przyzwolenia na naruszenia ładu społecznego. Strategia z.tol. została spopularyzowana na początku lat 90. w Nowym Jorku pod rządami burmistrza Rudolpha Giulianiego, kiedy szefem policji był William <a>→</a> Bratton. Obaj odwoływali się wprost do teorii rozbitych okien. Doświadczenie pracy w New York Transit Police doprowadziło Brattona do przekonania, że zatrzymanie gapowiczów próbujących dostać się do Nowego Jorku z przedmieść ogranicza przestępczość w samym mieście. Realizacja strategii z.tol. w Nowym Jorku została podbudowana specyficznie rozumianą przez Giulianiego dbałością o jakość życia mieszkańców. Uznawano, że jakość życia mieszkańców najbardziej obniża bycie agresywnie nagabywanym o pieniądze przez żebraków czy ludzi myjących szyby samochodów na skrzyżowaniach oraz bycie mimowolnymi świadkami wypróżniania się czy spożywania substancji zakazanych w miejscach publicznych. Wobec tego rodzaju wykroczeń wprowadzono wzmożoną akcję policyjną, skutkującą licznymi zatrzymaniami. Wraz ze spadkiem przestępczości w Nowym Jorku zaczęto bardziej zauważać mankamenty strategii z.tol.: bezpodstawne aresztowania, liczne zażalenia na postawę policji, agresywność policji w kontaktach z mieszkańcami, nazwaną w literaturze zelotyzmem, konflikty międzyetniczne spowodowane częstszymi zatrzymaniami ludności afroamerykańskiej aniżeli białej prowadzącymi do poczucia stygmatyzacji. Zmiana sposobu funkcjonowania przedstawicieli niektórych społeczności nowojorskich nastąpiła dopiero wraz z polepszeniem ich statusu ekonomicznego dzięki możliwościom znalezienia pracy. Kelling ostatecznie podtrzymał przekonanie o skuteczności strategii z.tol. w obniżeniu przestępczości w Nowym Jorku, przy zastrzeżeniu, że aresztowanie nie może być metodą stosowaną automatycznie i przez to nagminnie, policjanci zaś powinni świadomie wybierać odpowiednią metodę z większej puli dostępnych im sposobów oddziaływania na przedstawicieli społeczności. Badania potwierdzają założenia teorii rozbitych okien, natomiast nie ma zgody, czy strategia z.tol. jest jedyną i najlepszą odpowiedzią policji na wnioski płynące z tej teorii.

Zero tolerancji

(łac. Crimen perduellionis) wykształcona w starożytnym Rzymie, identyfikowana jako perduellio. Można było się jej dopuścić na kilka sposobów, m.in. przez przejście na stronę nieprzyjaciela, dezercję na polu bitwy, podżeganie nieprzyjaciela przeciwko Imperium Romanum czy też wreszcie różne inne czyny skierowane przeciwko ustrojowi państwa. W początkach ustroju republikańskiego za perduellio uchodziło także dążenie do przywrócenia monarchii. Zapobiec temu miała ustawa przyjęta w 509 r. p.n.e. grożąca śmiercią temu, kto powziąłby zamiar osiągnięcia w Rzymie godności królewskiej. Kolejne ustawy poszerzały krąg czynów uznawanych za skierowane przeciwko państwu, czyli za zbrodnię zdrady stanu (z.z.st.). Charakter taki nadano np. licznej grupie przestępstw urzędniczych związanych z działalnością konsulów i pretorów w przydzielonych im prowincjach. Jedna z ustaw zakazywała im w szczególności prowadzenia wojen poza granicami prowincji bez upoważnienia senatu lub ludu, opuszczenia prowincji w czasie wypełniania powinności, zaniechania jej opuszczenia w ciągu 30 dni od przybycia następcy, a także wykonywania obowiązków w sposób narażający na szwank powagę urzędu. Czyny skierowane przeciwko państwu określane jako perduellio były zagrożone z reguły karą śmierci lub wygnania.



W średniowiecznej Europie z.z.st. najwcześniej pojawiła się w Anglii za panowania Henryka II (1154–1189). Była zagrożona karą śmierci kwalifikowanej oraz konfiskatą ziemi, która przypadała seniorowi. Ta ostatnia sankcja, przynosząca realne materialne korzyści skarbowi królewskiemu, powodowała, że zbrodnie zdrady kraju, jak i obrazy majestatu ulegały niekiedy daleko idącej relatywizacji. Kwalifikowano tak bowiem nieprzychylne dla Korony wypowiedzi, a nawet przestępstwa pospolite w rodzaju rabunku na gościńcach publicznych czy porwania z żądaniem okupu. Od XIV w. zbrodnia zdrady kraju zaczęła być kwalifikowana jako odrębne przestępstwo, traktowane w kategoriach zamachu przeciwko państwu jako całości, a nie tylko przeciw osobie panującego. Świadectwem takiej ewolucji było angielskie przestępstwo zdrady głównej, znajdujące podstawę prawną w obowiązującym do dziś statucie z 1351 r. Początkowo było to niemal wyłącznie przestępstwo skierowane przeciwko panującemu i jego najbliższym, w miarę wzrostu roli państwa pojęcie to rozszerzało się w kierunku obejmowania nim czynów skierowanych przeciwko państwu. Punktem zwrotnym w tej ewolucji były wydarzenia z okresu rewolucji angielskiej, kiedy to najpierw najbliżsi doradcy królewscy – lord Stratford i arcybiskup Laud – skazani zostali za zdradę króla, korony i majestatu, a następnie sam król Karol Stuart został skazany i stracony w styczniu 1649 r. za zdradę państwa.



Istotny wpływ na przedefiniowanie przestępstw przeciwko państwu miał Landrecht pruski z 1794 r. Wprowadził on rozróżnienie między zdradą główną, definiowaną jako „czyn przeciwko wewnętrznemu ustrojowi państwa lub przeciw jego zwierzchności”, a zdradą kraju określaną jako „czyn, przez który państwo zostawało wystawione na niebezpieczeństwo lub niepewność”. Na gruncie niemieckiego prawa karnego skonstruowano wówczas definicję określającą, iż sprawcą zdrady kraju jest ten, który doprowadził do niebezpieczeństwa zagrażającego wolności, godności i niepodległości własnego narodu. Definicja ta przybrała charakter ustawowy po wprowadzeniu jej do bawarskiego kodeksu karnego (wszedł w życie w 1813 r.), którego przepisy odróżniały przestępstwa określane jako zdrada główna od przestępstw określanych mianem zdrady kraju. Do pierwszej grupy zaliczono czyny skierowane przeciwko konstytucji, ustrojowi państwa oraz dziedziczności tronu; zagrożone były najwyższą karą. Za zdradę kraju uznawano natomiast działania zmierzające do oderwania części terytorium państwa, spiskowania z obcym państwem, nakłaniania go do interwencji na niekorzyść własnego państwa oraz szpiegostwo. Podobną konstrukcję zastosowano we francuskim kodeksie karnym z 1810 r. (codepenal), w którym ponadto wyróżniono przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu państwa, dzieląc je na czyny skierowane przeciwko bezpieczeństwu zewnętrznemu i wewnętrznemu. W Polsce konstytucja z 1539 r., ograniczając zbrodnię obrazy majestatu wyłącznie do osoby króla, dała początek wyodrębnieniu zdrady kraju (crimen perduellionis) jako przestępstwa. Uszczegółowienie jej znamion nastąpiło w 1588 r. Jako taki czyn traktowano wszelkie działania skierowane przeciwko państwu, jak bunty, sprowadzenie nieprzyjaciół do kraju, poddanie zamku nieprzyjacielowi, zawiązanie rokoszu, szpiegostwo, zdradę tajemnic państwowych. Konstrukcja ta została potwierdzona w konstytucji z 1776 r. Natomiast konstytucja z maja 1791 r. o sądach sejmowych, niejako kodyfikująca występki publiczne, szeroko opisała zdradę kraju, umieszczając ją w dwóch grupach występków: zdrady publicznej oraz publicznego gwałtu, obu należących do kategorii przestępstw przeciwko narodowi. W II Rzeczypospolitej najgroźniejsze przestępstwa skierowane przeciwko państwu, określane mianem zbrodni stanu, zostały wskazane w kodeksie karnym z 1932 r. Zbrodnią stanu, co definiował art. 93, było usiłowanie pozbawienia państwa niepodległego bytu, oderwania części jego obszaru bądź użycia przemocy do zmiany jego ustroju. Przedmiotem ochrony z tego tytułu objęto też organy państwa – prezydenta, sejm, senat, zgromadzenie narodowe, rząd, ministrów oraz sądy. W Polsce Ludowej kodeks karny z 1970 r. nie operował pojęciem zbrodni stanu. Czyny o takim charakterze były określane jako przestępstwa przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym PRL. Znamiona takich czynów wiązano z zachowaniami przybierającymi postać: zdrady ojczyzny, współpracy z obcym wywiadem, spisku skierowanego przeciwko PRL, zamachu na życie funkcjonariusza publicznego lub działacza politycznego, szpiegostwa, sabotażu i dywersji, działań skierowanych przeciwko jedności sojuszniczej PRL oraz na szkodę interesów państw sprzymierzonych, a także dezinformacji organu państwowego. Katalog tych przestępstw związany był z najsurowszymi karami, co miało odzwierciedlać ich dużą szkodliwość. W III RP Kodeks karny obowiązujący od 1 września 1998 r. problematykę zdrady stanu reguluje w rozdziale XVII: Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej.

Zbrodnia zdrady stanu

(łac. Crimen laesae maiestatis) przestępstwo utożsamiane ze zdradą państwa zagrożone z reguły karą śmierci oraz konfiskatą majątku. Zbrodnia obrazy majestatu (z.o.m.) została wyodrębniona w starożytnym Rzymie w III w.p.n.e., gdy urzędy publiczne – uprzednio monopolizowane przez patrycjuszy – zaczęli sprawować plebejusze. Trzeba ich było chronić przed nierzadką w nowych warunkach zniewagą, co miało zapewnić lex maiestatis. W okresie pryncypatu, a następnie cesarstwa z.o.m obejmowała kolejne czyny, głównie godzące bezpośrednio i pośrednio w osobę panującego. Za pierwszą ogólną ustawę, obejmującą liczne przypadki z.o.m, uważana jest Lex Cornelia de maiestate z 81 r. p.n.e. Najtrwalszą regulacją dotyczącą o.m. obowiązującą do końca istnienia państwa rzymskiego okazała się Lex Iuliamaiestatis, przyjęta najprawdopodobniej w 47 r. p.n.e. Prawo to było szczególnie wykorzystywane za panowania cesarza Tyberiusza (14 r. n.e. – 37 r. n.e.). Na jego podstawie wszczęto ok. 100 procesów, a niemal każdy z nich kończył się konfiskatą majątku i wyrokiem śmierci lub samobójstwem oskarżonego. O z.o.m. oskarżony był także Jezus Chrystus, któremu zarzucono uzurpowanie sobie prawa do tytułu królewskiego, co było podważeniem majestatu cesarza.



W średniowiecznej Europie przestępstwa skierowane przeciwko władcy zaczęto od schyłku XIII w. określać – za wzorem rzymskim – mianem z.o.m., przy czym konstrukcja ta była oparta na prawie zwyczajowym. Obejmowała ona: nastawanie na życie monarchy, dążenie do pozbawienia go władzy, naruszenie jego czci, bezpieczeństwa i dochodów, nieposłuszeństwo wobec niego, lekceważenie jego zarządzeń, zdradę kraju, dezercję oraz czyny godzące w urzędników królewskich. Wraz z rozwojem prawa stanowionego czyny o takim charakterze uszczegóławiano. W Anglii dokonano tego w statucie z 1352 r., który do czynów takich zaliczał: nastawanie na życie króla, królowej lub następcy tronu; zgwałcenie małżonki króla, jego najstarszej córki, jeżeli była niezamężna, lub żony następcy tronu; podniesienie oręża przeciw królowi; przejście na stronę wrogów króla i udzielanie im pomocy przez dostarczenie wiadomości, poddanie im twierdz, zaopatrywanie w broń i żywność; pozbawienie życia kanclerza, lorda skarbnika lub sędziów królewskich w czasie wykonywania przez nich obowiązków urzędowych; podrabianie wielkiej lub małej pieczęci; fałszowanie monet. We Francji z.o.m. dzieliła się na dwa stopnie. Do pierwszego z nich zaliczano: zamach na osobę króla i członków jego rodziny, zamach na całość i bezpieczeństwo państwa, spiski w celu obalenia istniejącego ustroju, zdradę. Kara za to przestępstwo spotykała nie tylko samego sprawcę, ale również wstępnych i zstępnych, którym groziło wygnanie. Jeżeli przestępca w celu uchylenia się od odpowiedzialności popełnił samobójstwo, odbywał się proces przeciw jego trupowi. Wyrok zapadał przeciw pamięci przestępcy i połączony był nieraz z włóczeniem jego ciała końmi pod szubienicę. W procesie przeciwko oskarżonemu o z.o.m. jako świadkowie mogły występować nawet osoby skazane za pozbawienie czci, jak również dopuszczalne było występowanie dzieci przeciwko rodzicom i rodziców przeciwko dzieciom. Do <a>z.o.m. </a>drugiego stopnia należały: słowna obraza króla; stawianie oporu zarządzeniom królewskim lub sądowi; fałszerstwo monety lub pieczęci królewskiej; sprzeniewierzenie pieniędzy publicznych; wreszcie pojedynek, który bez względu na wynik karano śmiercią. Szerokie rozumienie z.o.m. panowało też w Prusach, gdzie jej znamiona – według Landrechtu z 1620 r. – wyczerpywało m.in. fałszowanie monety, wszczynanie wojny prywatnej oraz ucieczka z państwa. W Polsce elementy konstrukcji z.o.m. dostrzec można w statutach Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w., których przepisy stanowiły, że sprawca dobycia broni w obecności króla i dopuszczający się przy tym zranienia powinien być karany bez litości. Statuty nie określały wprost tego czynu mianem o.m., niemniej taką kwalifikację nadali mu autorzy dzieł prawniczych, przytaczając treść powołanego przepisu we fragmentach dotyczących tej zbrodni. Bardziej wyraziście zbrodnię tę unormowała konstytucja z 1510 r., chroniąc swoimi przepisami króla, doradców królewskich, senatorów, posłów, sędziów i inne osoby sprawujące funkcje publiczne. Ujęcie takie okazało się podmiotowo zbyt szerokie, stąd konstytucja z 1539 r. ograniczyła ten krąg chronionych organów państwa wyłącznie do osoby króla. Potwierdziła to ujęcie konstytucja z 1588 r., stanowiąc, że z.o.m. można popełnić tylko wobec osoby króla (in personam Regiam). Poszerzała ona jednocześnie przedmiotowe rozumienie tej zbrodni, określając ją jako knowanie, spiskowanie przeciwko osobie króla oraz uznając, że jej znamiona miał także sam zamiar dokonania zamachu bądź niepowiadomienie o przygotowywanym zamachu na króla. Popełnienie z.o.m. zagrożone było karą śmierci, która niekiedy wykonywana była w sposób zwykły, jak ścięcie czy powieszenie, jednakże zazwyczaj w sposób tzw. kwalifikowany, tj. mający na celu oprócz wyeliminowania ze społeczeństwa (zabicia) sprawcy także – w celu tzw. prewencji ogólnej – dodatkowe przedśmiertne udręczenie skazańca, co osiągano wykonując wyrok poprzez spalenie na stosie, rozerwanie końmi, wbicie na pal czy łamanie kołem. Najgłośniejszą sprawą Crimen laesae maiestatis był nieudany zamach Michała Piekarskiego na króla Zygmunta III w 1620 r., który wzburzył szlachtę szczycącą się brakiem królobójców w historii Polski.

Zbrodnia obrazy majestatu

(ang. third party access – TPA) nakłada na dysponenta infrastruktury obowiązek jej udostępnienia dla dowolnego kontraktu. Zasada dostępu strony trzeciej (z.d.s.t.) jest gwarancją realizacji umowy handlowej z wybranym sprzedawcą. W sektorze energii d.s.t. do sieci jest zapewniony dla wszystkich odbiorców oraz przedsiębiorstw, które zajmują się sprzedażą energii elektrycznej i gazu. Odbywa się na zasadzie równoprawnego traktowania i umożliwia odbiorcy realizację prawa swobodnego wyboru sprzedawcy. Wprowadzenie w życie z.d.s.t. odpowiada wymaganiom rynku konkurencyjnego. Operator systemu jest zobowiązany udostępnić infrastrukturę przesyłową energii elektrycznej lub gazu (sieć elektroenergetyczną lub gazociąg) zainteresowanym podmiotom. Odbiorca może wybrać dostawcę produkującego energię elektryczną ze źródeł odnawialnych albo dostawcę, który produkuje po najniższych cenach i oferuje najbardziej konkurencyjne taryfy. Odbiorca ma prawo wybrać sobie sprzedawcę energii, pozostając u tego samego dystrybutora, co związane jest z infrastrukturą elektroenergetyczną. Podstawą do odbioru energii jest umowa bądź sprzedażowa, bądź kompleksowa. Wyróżnia się dwa sposoby realizacji z.d.s.t.: 1. odbiorca energii elektrycznej staje się uczestnikiem rynku nabywając energię u wytwórców, na giełdach energii i u przedsiębiorstw obrotu energią, dokonując rezerwowych zakupów energii (bilansowanie) na rynku bilansującym prowadzonym przez operatora systemu przesyłowego; 2. odbiorca może dokonywać rezerwowych zakupów energii u operatora sieci rozdzielczych, do którego sieci jest przyłączony, nabywając energię elektryczną u producentów, przedsiębiorstw obrotu energią i innych operatorów sieci rozdzielczych.

Zasada dostępu strony trzeciej

Działalność organów administracji publicznej (rządowej i samorządowej) będąca istotnym elementem kierowania → bezpieczeństwem narodowym. Zarządzanie kryzysowe (z.k.) tworzą wzajemnie powiązane i przebiegające równolegle grupy czynności, określane mianem faz (etapów). Wśród nich wyróżnia się m.in.: 1. zapobieganie → sytuacjom kryzysowym (s.kr.) – minimalizowanie → ryzyka (prawdopodobieństwa oraz skutków) wystąpienia <a>→</a> zagrożeń, które realizowane jest przede wszystkim przez stanowienie prawa (np. przeciwpożarowego) oraz jego egzekwowanie; 2. przygotowanie do przejmowania kontroli nad s.kr. poprzez realizację zaplanowanych działań – planowanie cywilne, → plany z.k. (obejmujące w szczególności procedury → reagowania kryzysowego), ćwiczenia oraz edukacja społeczna; 3. reagowanie na s.kr. w przypadku ich wystąpienia – pomoc poszkodowanym i ograniczanie strat materialnych realizowane w sposób skoordynowany przez instytucje wyspecjalizowane w zapewnianiu bezpieczeństwa, tj. służby, inspekcje, straże; weryfikacja fazy przygotowawczej; 4. usuwanie skutków s.kr. oraz odtwarzanie zasobów i → infrastruktury krytycznej, np. szacowanie strat, pomoc finansowa oraz zapewnienie podstawowych warunków bytowych dla ewakuowanej ludności. Realizację faz z.k. zapewnia system instytucji, którego organizacja jest dość zróżnicowana, ponieważ wynika ze specyfiki ustroju politycznego i terytorialnego państwa. Jest ona przeważnie oparta na jednostkach podziału administracyjnego (zasada prymatu układu terytorialnego) oraz zaangażowaniu całej administracji publicznej (zasada powszechności). Na strukturę organizacyjną z.k. często składają się trzy rodzaje instytucji: 1. organy odpowiedzialne za realizację zadań z.k. na określonym terytorium. Z reguły mają one charakter jednoosobowy (zasada jednoosobowego kierownictwa). Obsługa organów z.k., w tym wykonywanie ich zadań, odbywa się przy pomocy jednostek organizacyjnych funkcjonujących w urzędach obsługujących organy z.k. (np. wydziały, biura, sekretariaty); 2. organy pomocnicze z.k. o charakterze opiniodawczo-doradczym (np. zespoły, grupy, rady), wspomagające podejmowanie decyzji. W ich składzie znajdują się m.in. przedstawiciele służb, inspekcji oraz straży, zwalczających poszczególne zagrożenia; 3. jednostki sztabowe (np. centra kryzysowe, centra operacyjne), które mają charakter dyżurny, funkcjonują w sposób ciągły i zajmują się przepływem informacji na potrzeby z.k.

Zarządzanie kryzysowe

<a href="https://encyklopedia.wnpism.uw.edu.pl/ebw/prewencja-kryminalna">→ prewencja kryminalna</a>

Zapobieganie przestępczości

Nagłe przejęcie władzy w państwie poprzez nielegalne opanowanie przez grupę spiskowców strategicznych instytucji państwowych przy użyciu siły lub na podstawie groźby jej użycia. Zamach stanu(z.st.) jest niekonstytucyjnym sposobem dojścia do sprawowania władzy w państwie, w przeciwieństwie do legitymizowanych prawnie sposobów, takich jak dziedziczenie lub wybory. Udany z.st. szybko legitymuje się poprzez przejęcie ośrodków decyzyjnych, które skutecznie kontrolują bieg zdarzeń i są w stanie efektywnie rozciągnąć swą władzę na terytorium państwa i nad ludnością oraz nawiązać stosunki z zagranicą. Następuje legitymacja z samego faktu rządzenia, która przesądza o prawomocności ustanowionego w ten sposób systemu politycznego. Władza przejęta nielegalnie przystępuje bezzwłocznie do konstruowania własnego porządku prawnego. Najważniejszym dokonaniem jest nowa konstytucja, która ostatecznie sankcjonuje z.st.



Z.st. różni się zarówno od rebelii – nagłego i najczęściej brutalnego buntu społecznego, jak i od rewolucji – ze względu na brak charakterystycznego dla niej poparcia mas ludowych czy też braku dążności do głębokich i całościowych zmian społeczno-politycznych. Z.st. jest neutralny politycznie (ani prawicowy, ani lewicowy). Nie wywołuje zasadniczych zmian politycznych, gospodarczych czy społecznych. Różni się także od pronunciamiento (przewrotu wojskowego w państwach iberyjskich i latynoamerykańskich w XIX–XX w.) czy puczu, w przypadku których czynnikiem inicjującym zmianę władzy jest armia lub część armii, jakkolwiek bez poparcia lub choćby neutralności armii niemożliwe jest skuteczne przeprowadzenie przewrotu. Jest także w sposób oczywisty odmienny od wojny domowej (zwalczanie się dwóch stron), wyzwolenia (interwencji z zewnątrz) lub wojny narodowowyzwoleńczej (dążenia do własnej państwowości, której nie ma) czy działania guerrilli – partyzantki.



Konspiratorami planującymi i realizującymi z.st. mogą być przedstawiciele → służb specjalnych, → policji, a także może to być część elit politycznych czy zbuntowanej biurokracji. We współczesnych państwach rozległy aparat państwowy jest narzędziem kontroli, a więc źródłem siły państwa. Jednak hierarchiczne struktury w biurokracji, z wyraźnym systemem podległości, jeśli zostaną zinfiltrowane przez spiskowców, mogą stać się źródłem słabości państwa.



Niepodzielność władzy w państwie, to jest rządzenie z jednego ośrodka, ułatwia dokonanie przewrotu. Z.st. są przeprowadzane szybko i z zaskoczenia, co często decyduje o ich powodzeniu. Dokonywane są w warunkach chronicznej niestabilności politycznej (np. systemu wielopartyjnego), długiego kryzysu gospodarczego wyniszczającego społeczeństwo i powodującego jego bierność bądź po przegranej wojnie.



W państwach o ugruntowanej tradycji demokratycznej nawet gdyby możliwy był z.st., to niemożliwe zdaje się być utrzymanie tak zdobytej władzy, a to w związku ze świadomością społeczeństwa, biurokracji i klasy politycznej co do źródła władzy, to jest ludu jako suwerena, oraz dlatego, że sposobem uprawiania polityki jest tam swoisty dialog między rządzonymi i rządzącymi. W polskim Kodeksie karnym z.st. definiowany jest jako działania mające na celu pozbawienie niepodległości, oderwanie części obszaru lub zmianę przemocą konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej.

Zamach stanu (przewrót)

Prawdopodobieństwo: 1. wystąpienia zdarzeń o charakterze terrorystycznym [→ terroryzm] wobec interesów i obywateli danego państwa; 2. skutków wystąpienia tego typu zdarzeń w danym kraju lub poza jego granicami [→ zagrożenie]. Wysokość prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń o charakterze terrorystycznym jest wypadkową dotychczasowej częstotliwości pojawiania się katalogowanych incydentów o charakterze terrorystycznym oraz skali atrakcyjności danego kraju jako celu zamachu w strategii poszczególnych grup terrorystycznych, które planując swoją aktywność biorą pod uwagę dwie istotne zmienne: podatność na zamach oraz bezpośrednie jego skutki.



Najczęściej spotykaną formą informowania o skali zagrożenia terrorystycznego (z.ter.) jest ocena jego poziomu dokonywana przez wyznaczoną do tego instytucję państwową lub gremium odpowiedzialne za międzyresortową koordynację aktywności antyterrorystycznej państwa. Istniejące współcześnie narodowe systemy oceny z.ter. mają skalę od 3 do 7 poziomów. Zwiększenie poziomu z.ter. zależy m.in. od tego, czy podmioty należące do krajowego → systemu antyterrorystycznego dysponują wiarygodnymi informacjami o osobach lub organizacjach planujących lub realizujących przestępstwo o charakterze terrorystycznym wobec interesów i obywateli danego państwa w kraju oraz poza jego granicami. Najwyższy poziom z.ter. oznacza zaawansowaną już fazę planowania zamachu terrorystycznego lub jego faktyczne wystąpienie.



W Polsce Centrum Antyterrorystyczne Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (CAT ABW) w ramach realizacji swoich ustawowych obowiązków prowadzi czynności informacyjne polegające m.in. na: opracowywaniu cyklicznych prognoz z.ter. dla obywateli i interesów RP prezentowanych na forum Międzyresortowego Zespołu ds. Zagrożeń Terrorystycznych; dokonywaniu dorocznej oceny zagrożenia dla lotnictwa cywilnego na potrzeby Urzędu Lotnictwa Cywilnego; dokonywaniu oceny stopnia z.ter. dla poszczególnych lotnisk w kraju. Szef ABW rekomenduje prezesowi rady ministrów, w konsultacji z ministrem właściwym ds. wewnętrznych, jeden z czterech funkcjonujących w Polsce stopni alarmowych wprowadzanych w kraju w przypadku zagrożenia wystąpienia zdarzenia o charakterze terrorystycznym albo w przypadku wystąpienia takiego zdarzenia. W innych państwach funkcję taką realizują: brytyjskie Wspólne Centrum Analiz Terroryzmu (Joint Terrorism Analysis Centre), amerykańskie Narodowe Centrum Zwalczania Terroryzmu (National Counterterrorism Centre), hiszpańskie Centrum Wywiadu ds. Terroryzmu i Przestępczości Zorganizowanej (Counter-Terrorism and Organised Crime Intelligence Centre), duńskie Centrum Analiz Terroru (Centre for Terroranalyse), włoski Strategiczny Komitet ds. Analiz Antyterrorystycznch (Comitato di Analisi Strategica Antiterrorismo), niemieckie Zintegrowane Centrum Zwalczania Ekstremizmu i Terroryzmu (Gemeinsames Extremismus- und Terrorismusabwehrzentrum) oraz Zintegrowane Centrum Zwalczania Terroryzmu (Gemeinsames Terrorismusabwehrzentrum – Joint Counterterrorism Centre).[→ kontrterroryzm; antyterroryzm]

Zagrożenie terrorystyczne

Rodzaj zdarzeń (sytuacji, zjawisk), procesów, w których przejawia się niekorzystne oddziaływanie wytworów stanowiących dzieło człowieka, będących przejawem rozwoju gospodarczego związanego z cywilizacją, na → podmiot bezpieczeństwa (jednostkę ludzką bądź na grupy społeczne, organizacje, instytucje, społeczeństwa, narody, kontynenty, świat) lub na cenione przez dany podmiot wartości, powodując występowanie szkód, strat w różnych przedmiotowych obszarach bezpieczeństwa, takich jak: bezpieczeństwo ekologiczne i zdrowotne, ekonomiczne, polityczne, społeczne, publiczne, militarne, informacyjne, kulturowe, albo w innych istotnych dla niego sferach życia. Jest to kategoria pojęciowa wyodrębniona ze względu na kryterium źródła powstawania niekorzystnych oddziaływań powodowanych przez działalność (głównie gospodarczą) człowieka wynikającą z postępu naukowo-technicznego i stopnia rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa [→ zagrożenie].



Najbardziej typowe zagrożenia techniczne (z.t.) to: pożary i klęski krajobrazowe, awarie i katastrofy chemiczne, katastrofy techniczne i budowlane [→ katastrofa; awaria techniczna], → katastrofy w ruchu drogowym oraz → wypadki drogowe. Wyróżnia się pożary: sztuczne, przemysłowe, naturalne, komunalne i obszarowe. Pożary techniczne powodowane są następującymi przyczynami: nieprzestrzeganie przez ludzi przepisów przeciwpożarowych; używanie niesprawnego sprzętu; wady bądź niewłaściwa eksploatacja urządzeń; podpalenia; sabotaż; wypalanie traw; nieostrożność. Do katastrof chemicznych zalicza się: awarie chemiczne, skażenia chemiczne, skażenia promieniotwórcze i radiacyjne, zanieczyszczenia biologiczne, awarie w elektrowniach jądrowych. Potencjalne z. wynikają także ze stosowania w procesach technologicznych niebezpiecznych związków i substancji chemicznych. Z.t. stanowią też: odpady radioaktywne, niewłaściwe segregowanie i składowanie odpadów, istnienie nieprzystosowanych odpowiednio magazynów i składów materiałów łatwopalnych i substancji chemicznych. Rodzaje katastrof budowlanych to: przemysłowe, instalacyjne, awarie urządzeń infrastruktury technicznej oraz infrastruktury komunalnej (sieci zasilających w energię elektryczną, wodę, gaz i w systemach paliwowych), szkody górnicze, awarie obiektów przemysłowych. Ważną kategorią katastrof budowlanych są gwałtowne zawalenia, osunięcia i zmęczenie materiałowe różnych obiektów przemysłowych, produkcyjnych, magazynowych czy handlowych. Katastrofy wielkich budowli hydrotechnicznych, takich jak zapory wodne oraz różne stopnie i systemy piętrzące duże zbiorniki wodne, głównie dla celów energetyczno-rolniczych, odznaczają się ogromną siłą niszczycielską. Bardzo niebezpieczne konsekwencje mogą wynikać z losowych katastrof budowlanych dużych obiektów użyteczności publicznej, takich np. jak hale sportowo-widowiskowe, kina, teatry, placówki oświatowe.



Szczególny rodzaj katastrof technicznych stanowią szkody górnicze występujące w rejonach wydobycia węgla. W kopalniach mogą pojawiać się pożary, wybuchy gazów, tąpnięcia chodników i szybów, podtopienia i inne. Ich efektem mogą być osunięcia gruntu, destabilizacja budynków, awarie instalacji podziemnych. Rodzaje katastrof komunikacyjnych to: kosmiczne, lotnicze, kolejowe, morskie, samochodowe, rurociągowe. Szczególny rodzaj potencjalnych zagrożeń komunikacyjnych stanowi transport substancji toksycznych. Nierzadko katastrofy komunikacyjne charakteryzują się dużą liczbą uczestników i ofiar, gwałtownością zdarzenia i poważnymi stratami materialnymi. Najbezpieczniejsza według statystyk jest współcześnie komunikacja lotnicza, a największe zagrożenia odnotowywane są w ruchu drogowym.



Jako z.t. traktowane jest także oddziaływanie pól elektromagnetycznych (np. na pracowników podstacji transformatorowych, spawaczy, maszynistów pociągów elektrycznych; prowadzone są również badania dotyczące znaczenia dla zdrowia człowieka sieci wi-fi i sieci 5G). Monitory ekranowe stanowiące niezbędny składnik komputerów także emitują pola elektromagnetyczne, są źródłem miękkiego promieniowania rentgenowskiego. Istnieją także obawy, czy telefony komórkowe nie stanowią zagrożenia dla zdrowia człowieka, w związku z czym niezbędne jest kontrolowanie, czy spełniają narzucone przez prawo ograniczenia.



Z.t. dla środowiska naturalnego są przestarzałe technologie produkcji niespełniające norm jakości i wymogów ekologicznych. Ponadto skutki z.t. potęgują uciążliwość niektórych produktów dla środowiska na etapie produkcji, eksploatacji i utylizacji (takich jak samochody, detergenty, nawozy i tworzywa sztuczne, mikroelektronika, chemia spożywcza i budowlana). Z.t. są także związane z przebiegiem konfliktów zbrojnych, ze stosowaniem nowoczesnych środków niszczenia, które mają negatywne oddziaływanie dla stanu środowiska naturalnego, a zatem i dla ludności. W sytuacjach działań bojowych środowisko jest zazwyczaj nadużywane poprzez wykorzystywanie energii, składu, masy lub potencjałów biologicznych. Niekiedy dochodzi nawet do zmiany krajobrazu, biegu rzek oraz cieków wodnych, także do wycinania lasów. Znane są również konkretne działania bojowe, terrorystyczne czy partyzanckie, które mają na celu uzyskanie krótkotrwałego efektu ważnego dla celów wojskowych i które powodują bezpośrednie szkody w środowisku naturalnym, np. wysadzanie rurociągów, zapór rzecznych, skażenia gleby czy wody. Pozostałości po konfliktach zbrojnych – odnalezione niewypały i materiały wybuchowe – stanowią także z.t., zagrożenie cywilizacyjne. Wspomnieć też warto, że w literaturze przedmiotu dotyczącej „sztucznej inteligencji” analizowane są ewentualne negatywne skutki o charakterze z.t. dla przyszłości różnych podmiotów bezpieczeństwa.

Zagrożenie techniczne

Odnosi się do takich zjawisk społecznych, które zakłócają porządek społeczny, czyli zasady harmonijnej organizacji i funkcjonowania życia zbiorowego, a także takich, które naruszają→ bezpieczeństwo społeczne. → Zagrożenie jest antonimem → bezpieczeństwa, które najprościej można określić jako stan niezagrożenia, spokoju, pewności. Zagrożenia społeczne (z.sp.) należą do tej kategorii z., w przypadku których sprawcą (i często ofiarą) jest człowiek znajdujący się w określonym stadium niezadowolenia społecznego ze swej egzystencji, które może wynikać np. z braku perspektyw życiowych czy niezadowolenia z jakości życia. Ten stan wywołujący frustracje potrafi wyrazić niepokojem społecznym, który w konsekwencji może doprowadzić do masowych zgromadzeń, demonstracji czy bójek ulicznych. Z.sp. postrzegane w kontekście bezpieczeństwa społecznego to współcześnie m.in. ubóstwo, → terroryzm, wykluczenie społeczne, alienacja społeczna, → patologie społeczne (np. narkomanie, alkoholizm), → przestępczość, łamanie praw człowieka i obywatela i inne. Do z.sp. zalicza się m.in. zagrożenia: bytu (niedożywienie), schronienia (bezdomność), utraty pracy (bezrobocie), socjalne (ubóstwo), kulturowe (migracje), fizyczne (przestępczość), edukacji (utrudniony dostęp do szkół), rozwoju (wykluczenie z dostępu do placówek kulturalnych, internetu) i szereg innych. Aleksandra Skrabacz wśród z.sp. wyodrębnia kategorię z. psychospołecznych, które określa jako stan społeczeństwa objawiający się takim stopniem nasilenia negatywnych oddziaływań i zjawisk, w wyniku których zachwiane zostaną egzystencjalne wartości narodu i państwa, a także istnieje możliwość obniżenia świadomości społeczeństwa. W zasadniczy sposób wpływają one zarówno na jakość, jak i standard życia społecznego, a tym samym na poziom rozwoju cywilizacyjnego danego państwa oraz społeczności międzynarodowych. W dobie globalizacji istnieje bowiem nie tylko swobodny przepływ dóbr i usług, ale również wszelkiego rodzaju z. [→ bezpieczeństwo publiczne; porządek publiczny]

Zagrożenie społeczne

We współczesnym świecie większość → zagrożeń nie jest związana z poszczególnymi regionami, gdyż osiągają w dużym stopniu wymiar globalny. Rozwój społeczeństw w coraz większym stopniu wiąże się nie tylko z technologiami informacyjnymi, ale także z klęskami żywiołowymi i technologicznymi oraz ich skutkami dla społeczeństwa, czyli z ogromnymi szkodami i stratami. Dlatego konieczne jest rozpatrywanie problematyki zagrożeń (z.) tak, aby tworzyć możliwości zapobiegania im, jak i rozprzestrzeniania się ich w wymiarze ponadnarodowym (poszukiwanie sposobów zapobiegania szybkiej globalizacji z.).



Konflikty militarne, bezpośrednie z. dla bezpieczeństwa, w przeszłości przybierały formę agresji poszczególnych państw na inne, natomiast przypadki tego rodzaju ataków dokonywanych wspólnie przez grupę państw zdarzały się rzadko. Współcześnie dominuje znacznie bardziej niebezpieczna forma z. konfliktami lub atakami wojskowymi – koordynowane są bowiem przez kilka państw lub grupę państw, w ramach różnych paktów i porozumień międzynarodowych, co zwiększa niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się tych z. na cały świat. W celu zapobiegania takiej formie agresji utworzono Radę Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych (RB ONZ), jednakże jej działalność jest obecnie mniej lub bardziej ograniczona. Dostępne źródła wskazują na przypadki konfliktów zbrojnych na terytoriach suwerennych państw, na które to konflikty organizacja ta nie mogła lub nie była skłonna wpływać. Państwa członkowskie w przypadku przeprowadzenia interwencji wojskowych nie zawsze muszą osiągać konsensus, mają prawo weta wobec zamiaru RB. Przy tym są one zobowiązane do uzasadnienia swojego stanowiska, co umożliwia obywatelom po pierwsze zapoznanie się z argumentami państw, które wyrażają swoją dezaprobatę dla intencji organizacji, a ponadto uzyskanie informacji, czy dana interwencja wojskowa dotyczy bezpieczeństwa globalnego, czy też chodzi o bezpieczeństwo interesów konkretnego państwa lub grupy państw.



Epidemia oznacza masowe zjawisko występowania choroby zakaźnej na określonym obszarze i w określonym czasie; może powstać nie tylko w sposób niezamierzony, ale również celowo. Gdy w wyniku mobilności ludzi choroba rozprzestrzenia się w wymiarze globalnym, jest to → pandemia. Powodem niezamierzonego rozprzestrzeniania się chorób poprzez ogniska zapalne może być zaniedbywanie, nieprzestrzeganie podstawowych wymogów higieny w rolnictwie, hodowli zwierząt (np. choroba wściekłych krów, świńska grypa), w produkcji produktów spożywczych, w niewłaściwych sposobach ich przetwarzania, przechowywania oraz w procesach dystrybucji żywności, w nieodpowiednim stosowaniu nawozów, pestycydów i fungicydów, w niewłaściwym przechowywaniu materiałów niebezpiecznych itp. Niezamierzone rozprzestrzenianie się chorób nie stanowi zazwyczaj takiego niebezpieczeństwa jak działania celowe, które mają z założenia prowadzić do ponadnarodowej skali z., do upadku społeczeństw, państw.



Zagrożenia związane ze stosowaniem broni chemicznej i biologicznej są m.in. elementem → bioterroryzmu. Współcześnie, wobec międzynarodowych traktatów i konwencji dotyczących nierozprzestrzeniania broni masowego rażenia [→ rozbrojenie], broń chemiczna i biologiczna rozwijana jest głównie w tajnych laboratoriach, przede wszystkim w ośrodkach potęg gospodarczych i wojskowych. Celowe z. w tym zakresie dotyczą zarówno bezpośredniego użycia broni, jak również wydostania się tego rodzaju broni z laboratoriów. Ponieważ rozwój broni chemicznej i biologicznej był i jest nadal prowadzony z zamiarem masowego niszczenia zdrowia i życia ludzkiego, broń ta jest klasyfikowana jako celowo rozprzestrzeniane z., jako broń masowego rażenia.



Zagrożenia w skali ponadnarodowej występują także w zakresie przejrzystości w sferze gospodarczej. Można tu zaobserwować również podobne rozwiązania jak w przypadku konfliktów zbrojnych. Najważniejszą rolę w tej sferze odgrywają bowiem duże korporacje gospodarcze, które w większości przypadków reprezentują interesy poszczególnych krajów, a nie ochrony interesów handlu światowego, jego rozwoju. Takie też zastrzeżenia występują wobec głównej z nich – Światowej Organizacji Handlu (WTO), organizacja ta ma podobne problemy jak Rada Bezpieczeństwa ONZ. Informacja jako źródło wpływu może stanowić istotne z. We współczesnym globalizującym się środowisku informacyjnym bardzo łatwo jest rozpowszechniać informacje tworzone w celu manipulowania myśleniem ludzi w określonym kierunku. Wobec ogromu informacji trudno niekiedy odróżniać te prawdziwe od fałszywych, wprowadzających w błąd. Taką zasadę braku różnicowania informacji można zaobserwować także w różnych organizacjach i instytucjach państwowych. Jest to stosowane w celu ukierunkowania myślenia ludzi i ich działań w sposób preferowany przez takie organizacje/instytucje lub ich sponsorów; przy tym praktykowane jest ze świadomością negatywnego wpływu na grupy ludzi lub same państwa. Przeciwdziałanie temu z. jest skomplikowane, przy czym głównym warunkiem jest współpraca zgodna z sumieniem, przekonaniami oraz aktywne współdziałanie dużych i silnych gospodarczo krajów (jednakże jest to idealistyczne założenie, biorąc pod uwagę współczesny stan poszczególnych społeczeństw na świecie).

Zagrożenie ponadnarodowe

Przede wszystkim taki rodzaj zdarzeń nadzwyczajnych, jak → klęski żywiołowe, awarie, katastrofy, zagrożenia dla zdrowia publicznego, ataki terrorystyczne, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, → przestępczość zorganizowana, konflikty regionalne, upadek państw, niekontrolowana → migracja, cyberataki, zmiany klimatyczne, przerwy w dostawach energii, ubóstwo, głód, brak wody pitnej, zagrożenia związane z przebiegiem rozwoju demograficznego, zagrożenia polityczne, zagrożenia technologiczne, → zagrożenia cybernetyczne, a także zagrożenia polityczne, gospodarcze i technologiczne [→ zagrożenie]. Zagrożenia (z.) dla środowiska naturalnego są związane przede wszystkim z globalnym kryzysem ekologicznym. Główne z nich to globalne zmiany klimatyczne, których przejawem jest zmniejszanie się warstwy ozonowej i powiększanie się dziury ozonowej, zmniejszanie się bioróżnorodności, niszczenie tropikalnych lasów deszczowych, nadmierne i niezrównoważone wykorzystywanie wyczerpujących się i nieodnawialnych zasobów naturalnych, degradacja i skażenie środowiska, ale także coraz większe starzenie się ludności poszczególnych krajów oraz nowe rodzaje chorób i nowe ogniska chorób zakaźnych, uznanych za usunięte [→ bezpieczeństwo środowiskowe]. Klęski żywiołowe i zagrożenia geologiczne to grupa katastrof meteorologicznych, geologicznych i innych, w tym huragany i burze śnieżne, gradobicia, ekstremalne zimy, mrozy, susze, tornada, osunięcia ziemi, lawiny, wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, tsunami, powodzie. Z. dla ludzkości są również katastrofy kosmiczne spowodowane uderzeniem meteorytów w naszą planetę, które powodują bądź powstanie krateru, bądź – w przypadku meteorytu wpadającego do morza/oceanu – niszczycielskie fale uderzeniowe lub tsunami. Inne z. to uderzenie burzy słonecznej w Ziemię (z. całkowitego zniszczenia warstwy ozonowej), katastrofy kosmiczne (np. eksplozja supernowej), wielokrotny wzrost promieniowania ultrafioletowego na Ziemi. Zagrożenia biologiczne i zagrożenia dla zdrowia publicznego obejmują wycieki niebezpiecznych substancji chemicznych, biologicznych, radioaktywnych, epidemie bądź → pandemie (np. dżuma, cholera, COVID-19), epizootie (masowe choroby zakaźne zwierząt), epifitozy (masowe choroby zakaźne roślin). Zagrożeniem dla zdrowia i życia jest użycie broni chemicznej i biologicznej (pierwsza grupa to substancje parzące, paraliżujące nerwy, trujące, dławiące, drażniące i psychoaktywne, druga to głównie bakterie, np. wąglik oraz wirusy, np. ospy). Broń chemiczna i biologiczna może być pozyskiwana i używana przez terrorystów (np. skrajne odłamy fundamentalistów religijnych), co stanowi duże z. dla ludności cywilnej [→ bioterroryzm]. → Terroryzm stanowi niemilitarne z. nielegalnym wykorzystaniem siły, przemocy wobec ludzi i mienia w celu zastraszenia lub zmuszenia rządu, ludności cywilnej (lub jej części) do wspierania konkretnego celu politycznego czy społecznego. W wielu przypadkach terroryzm powoduje masowe straty zdrowotne i materialne lub może prowadzić do destabilizacji systemu lub protestów. Awarie stanowią z. poprzez zakłócenie podstawowego stanu (jego stabilnego funkcjonowania) danego urządzenia czy obiektu, w którym dochodzi do uwolnienia destrukcyjnych sił lub niebezpiecznych substancji, co może prowadzić do utraty zdrowia, życia lub mienia. Są to przede wszystkim pożary, wybuchy, wypadki drogowe, katastrofy. Zagrożenia o charakterze gospodarczym – ze względu na powiązanie gospodarki światowej, międzynarodową globalizację i liberalizację rynku, a także postęp techniczny, współcześnie proces utrzymania konkurencyjności i dobrobytu jest jednym z najważniejszych aspektów dla gospodarek poszczególnych państw. Światowe kryzysy gospodarcze oddziałują w skali międzynarodowej, a nawet globalnej, i stanowią z. dla jakości życia i dobrobytu ludzi, co może prowadzić do zaburzeń równowagi społecznej, a nawet stać się z. dla bezpieczeństwa narodowego. Zagrożenia o charakterze politycznym dotyczą naruszenia stabilności i sprawnego funkcjonowania systemu politycznego danego kraju (jako całości oraz tworzących go podmiotów) [→ bezpieczeństwo polityczne]. Takimi z. mogą być np. zjawiska dezintegracji narodowej, akty ekstremistyczne, w tym związane z jawnymi lub ukrytymi postawami ksenofobicznymi, którym towarzyszy zwiększona gotowość do przemocy i protestów. Do tej kategorii mogą być także zaliczane różne rodzaje przestępczości, których skutki oddziałują destrukcyjnie na systemy polityczne, takie jak → przestępczość zorganizowana, → przestępczość transgraniczna, handel bronią, → handel narkotykami, → handel ludźmi, → pranie pieniędzy. Nielegalna, niekontrolowana, nadmierna → migracja jest efektem czynników o różnorakim charakterze – społeczno-politycznych, ekonomicznych, demograficznych, środowiskowych (klimat). Masowe migracje odbywają się na skutek przepaści gospodarczej, społecznej i ekologicznej między krajami biednymi i bogatymi, ale i napięcia między regionami niestabilnymi politycznie i stabilnymi, powodowane są szybko rosnącą liczbą ludności w krajach rozwijających się, wojnami domowymi, konfliktami etnicznymi, ekonomicznymi oraz dotyczącymi podziału źródeł naturalnych (takich jak ziemia, woda i energia), a także pogarszającym się stanem środowiska naturalnego w krajach rozwijających się. Zagrożenia dla sieci informacyjno-komunikacyjnych (z. ery informacyjnej) to przede wszystkim ataki na Internet, transmisje satelitarne i cały system łączności współczesnej cywilizacji. Systemy telekomunikacyjne, często połączone ze sobą w ramach całej gospodarki danego kraju, zagrożone są tzw. cyberwojną systemów elektronicznych. Współcześnie wartość informacji i systemów informatycznych rośnie w dłuższej perspektywie i proporcjonalnie do tego rosną z. dla firm, które są również ściśle powiązane z szeregiem wzajemnie zależnych krajowych i międzynarodowych systemów operacyjnych. → Infrastruktura krytyczna (systemy, od których zależy gospodarka, bezpieczeństwo narodowe i jakość życia) opiera się na sprawnym, niezawodnym i ciągłym działaniu systemów komputerowych i sieci informatycznych. Skutkuje to nowymi rodzajami podatności na z. wynikające z różnorodności agresorów; niektóre ze scenariuszy → zagrożeń cybernetycznych (np. → cyberterroryzmu) mogą nieść ze sobą realne z. dla bezpieczeństwa narodowego, a także bezpieczeństwa w wymiarze globalnym. W związku z z. związanymi z → cyberprzestępczością i z. bezpieczeństwa informacyjnego, w wyniku rozwoju sieci nauki i technologii, pojawiają się nowe z. związane z integracją technologii informatycznych, biotechnologii, materiałoznawstwa czy nanotechnologii. Tak gwałtowny wzrost innowacji nadaje z. niemilitarnym nowy wymiar. Współcześnie zmniejsza się względne znaczenie tradycyjnych z. dla bezpieczeństwa militarnego. Konflikty zbrojne tylko w niewielkim stopniu przyczyniają się do śmiertelności światowej populacji. Ich przeważająca większość koncentruje się w krajach biednych, a w krajach rozwiniętych prawie nie występują. Z. niemilitarne stanowią obecnie największe z. dla życia ludzkiego na świecie i nie jest możliwe ich wyeliminowanie środkami militarnymi.

Zagrożenie niemilitarne

Rodzaj zdarzeń (sytuacji, zjawisk), procesów, w których przejawia się niekorzystne oddziaływanie elementów środowiska przyrodniczego na → podmiot bezpieczeństwa (pojedynczego człowieka, grupy społeczne, organizacje, instytucje, społeczeństwa, narody, kontynenty, świat) lub na cenione przez dany podmiot wartości, powodując występowanie szkód, strat w różnych przedmiotowych obszarach → bezpieczeństwa (takich m.in. jak: bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne, ekonomiczne, polityczne, społeczne, publiczne, militarne, informacyjne, kulturowe) albo w innych istotnych dla niego sferach życia [→ zagrożenie]. Jest to kategoria pojęciowa wyodrębniona ze względu na kryterium źródła powstawania niekorzystnych oddziaływań powodowanych przez czynniki fizyczne, przez siły i zjawiska przyrodnicze. Dokonując klasyfikacji zagrożeń naturalnych (z.n.) wyróżnia się z.<a> </a>klimatyczne (meteorologiczne), tektoniczne, biologiczno-epidemiczne i kosmiczne.



Do grupy z. klimatycznych o charakterze hydrologicznych zaliczane są: powodzie wynikające z opadów deszczu, śniegu, (opadowe, roztopowe, zimowe powodowane przez zatory lodowe, sztormowe), lawiny, osuwiska błotne, potoki błotno-rumowiskowe, także różne rodzaje erozji brzegów morskich. Nierzadko nawalnym opadom deszczu czy gradu towarzyszą także wyładowania atmosferyczne czy wyładowania elektryczne w atmosferze, objawiające się grzmotami, błyskawicami i piorunami stanowiącymi burze (np. wewnątrzmasowe, adwekcyjne, cieplne, frontowe, burze frontu chłodnego, burze frontu cieplnego). Wielkoprzestrzenne pożary lasów także mogą być powodowane wyładowaniami atmosferycznymi lub samozapaleniami biologicznymi. Wyróżniamy pożary podziemne (gdy pali się torf), dolne (gdy pali się roślinność przygruntowa, dolne części drzew, korzenie wystające nad powierzchnię ziemi) i górne (ogień rozprzestrzenia się w runie leśnym i koronach drzew). Z.n. klimatycznym są ponadto: susze (meteorologiczna, hydrologiczna, rolnicza); upały; niskie temperatury (mróz), które mogą doprowadzać nawet do zlodzenia rzek i mórz; obfite opady śniegu powodujące zaspy śnieżne, lawiny śnieżne, zawieje i zamiecie śnieżne; oblodzenia, marznący deszcz i gołoledź; mgły ograniczające widzialność (mgła radiacyjna, mgła adwekcyjna, mgła adwekcyjno-radiacyjna, mgła z wyparowania, faza nocna inwersji radiacyjnej, faza dzienna inwersji radiacyjnej); wiatry o dużych prędkościach (wichura, huragan, wiatr dolinny, wiatr górski, sztorm – silny, długotrwały wiatr wiejący na morzu, bryza, fen – w Polsce halny); trąby (tornada) powietrzne, trąby (tornada) wodne. Efekt cieplarniany jest także traktowany jako z. klimatyczne.



Do najbardziej niszczycielskich zaliczane są z. tektoniczne uwarunkowane nuklearnym, wewnętrznym życiem planety Ziemia, takie jak: erupcja wulkanów (wydobywający się pył wulkaniczny, lawa), fale tsunami, zakłócenia magnetyzmu ziemskiego, trzęsienia skorupy ziemskiej – gwałtowne przemieszczanie się wielkich płyt tektonicznych pod powierzchnią ziemi, na lądzie i na dnie oceanów o różnej sile niszczycielskiej.



W grupie z.n. biologiczno-epidemicznych znajdują się przede wszystkim z. wtórne – bądź spowodowane skutkami innych zdarzeń katastroficznych, jak powodzie, susze, trzęsienia ziemi, fale tsunami, bądź jako niezamierzone efekty działalności człowieka. Z.n. są również wszelkiego rodzaju z. bakteriologiczne i wirusowe (epidemiologiczne), np. wirus grypy, ospy prawdziwej wśród populacji ludzkiej. Występowanie zakażeń lub zachorowań na danym obszarze i w określonym czasie w liczbie większej niż oczekiwana jest epidemią, natomiast gdy epidemia choroby zakaźnej rozprzestrzenia się w różnych krajach, na różnych kontynentach w tym samym czasie, mamy do czynienia z → pandemią. Oprócz wymienionych z.n. występują także skażenia biologiczne wody, żywności i gleby. Do z. natury biologicznej zaliczamy skażenia grzybicze oraz wywoływane przez pierwotniaki (skażenie może odbyć się poprzez np. toksynę botulinową – bakterie jadu kiełbasianego). Naturalnym z. zdrowia człowieka, ale także dla innych organizmów, są pasożyty stanowiące czynnik natury biologicznej, a także masowo występujące szkodniki. Istnieją także choroby roślin (epidemia roślin – epifitoza) czy też choroby zakaźne wśród zwierząt (epizootia). Z.n. dla ludzi stanowią także choroby odzwierzęce, antropozoonozy, zoonozy przenoszące się na człowieka poprzez bezpośredni kontakt ze zwierzęciem (np. toksoplazmoza, wścieklizna, ptasia grypa) lub przez surowce pochodzenia zwierzęcego. Niedostatek wody pitnej również traktowany jest jako z.n. Do najbardziej powszechnych z. generowanych przez przestrzeń pozaziemską zalicza się: promieniowanie kosmiczne; spektrum, przenikliwość, natężenie promieniowania słonecznego; statystyczną możliwość zderzenia Ziemi z obcym ciałem kosmicznym; zmianę natężenia magnetyzmu ziemskiego i siły grawitacji Ziemi; oddziaływanie tzw. plam słonecznych, różnych ognisk promieniowania i wybuchów termojądrowych na Słońcu; ewentualność spotkania obcej cywilizacji bądź przejawów życia pozaziemskiego i związane z tym konsekwencje biologiczne, społeczne, cywilizacyjne.

Zagrożenie naturalne (zagrożenie przyrodnicze)

Istnienie realnego prawdopodobieństwa zastosowania przemocy zbrojnej przez potencjalnego przeciwnika lub naruszyciela porządku publicznego. Zagrożenie militarne (z.m.) oznacza groźbę użycia siły militarnej w każdej formie/postaci; zarówno użycia pośredniego jak i bezpośredniego. Formę ekstremalną z.m. stanowi zagrożenie wojenne – sytuacja, w której istnieje realne prawdopodobieństwo bezpośredniego zastosowania przemocy zbrojnej, w której (potencjalny) przeciwnik poprzez wojnę zmierza do osiągnięcia swoich celów [→ zagrożenie].



Do połowy lat 90. XX w. definiowano z.m. jako splot zdarzeń w stosunkach międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju państwa albo naruszenie bądź utrata jego suwerenności i integralności terytorialnej w wyniku zastosowania wobec niego przemocy zbrojnej (Stanisław Dworecki). Ta dobra definicja nie uwzględnia jednak możliwości użycia siły militarnej wewnątrz państwa.



W ocenie z.m., ich rozmiarów/skali, kluczowe znaczenie ma rozpoznanie czynników, które w polemologii określa się jako źródła wojen (przy czym należy rozróżniać pojęcie źródeł od przyczyn, impulsów i pretekstów do użycia siły militarnej, wojen). Źródeł należy upatrywać w sferze niematerialnej – ideach, ideologiach, kulturze politycznej, kulturze strategicznej, koncepcjach geopolitycznych/geostrategicznych, doktrynach wojskowych. Źródłem z.m. są ilości nagromadzonych środków wojskowych przekraczające potrzeby wystarczalności obronnej. Do kategorii wojskowych źródeł z.m. należy zaliczyć charakter rozmieszczenia wojsk (dyslokacji) oraz ich aktywność przejawiającą się głównie w ćwiczeniach. Można je jednocześnie traktować jako formę z.m. Formy/postaci z.m. można utożsamiać ze sposobami użycia → sił zbrojnych. Siły militarnej można używać w sposób pośredni lub bezpośredni. Formy pośrednie obejmują przede wszystkim demonstracje siły, szantaż militarny, prowokacje militarne, incydenty graniczne. Do form pośrednich zalicza się m.in. blokady, zmiany dyslokacji, ćwiczenia o znacznym rozmachu oparte na ofensywnym (agresywnym) scenariuszu, zaopatrywanie opozycji w środki walki, niepożądaną obecność fachowych doradców. Formy pośrednie charakteryzują się użyciem sił zbrojnych bez angażowania się w walkę zbrojną lub z zaangażowaniem minimalnym, co przekłada się na zastraszanie bądź odstraszanie/zniechęcanie. Bezpośrednie wrogie użycie sił zbrojnych oznacza zazwyczaj agresję zbrojną definiowaną w rezolucji ONZ z 1974 r. jako użycie sił zbrojnych przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niezależności innego państwa. Wymieniono tam siedem sytuacji, które są aktami agresji: inwazja; atak zbrojny; bombardowanie terytorium innego państwa lub użycie przeciwko niemu jakiejkolwiek broni; atak sił zbrojnych na siły zbrojne, marynarkę, lotnictwo cywilne na morzu terytorialnym; użycie sił zbrojnych znajdujących się na terytorium drugiego państwa w sposób sprzeczny z porozumieniem; wysyłanie przez państwo lub w jego imieniu grup zbrojnych, sił nieregularnych, dokonujących poważnych aktów zbrojnych przeciwko drugiemu państwu. [→ bezpieczeństwo militarne]

Zagrożenie militarne

Jakikolwiek przeciwnik, który używa kombinacji broni konwencjonalnej, nieregularnej taktyki, → terroryzmu i przestępczości w tym samym czasie i na tym samym polu bitwy w celu osiągnięcia celów politycznych; jest to klasyczna definicja Franka Hoffmana. Zagrożenie hybrydowe (z.h.) to jedno z dwóch kluczowych pojęć koncepcji/teorii → hybrydowego konfliktu, wojny hybrydowej. Jest to każdy przeciwnik, który sięga po rozmaite metody walki, który kreatywnie stosuje mieszankę broni i taktyk oraz innych działań. Z.h. jest taki przeciwnik, który równocześnie i adaptacyjnie stosuje pewną kombinację środków (politycznych, wojskowych, ekonomicznych, społecznych, informacyjnych) oraz preferowanych metod (walkę konwencjonalną, nieregularną, terrorystyczną, dywersję, przestępczość). Może to być zarówno aktor państwowy, jak i niepaństwowy; może to być także kombinacja aktorów państwowych i niepaństwowych. W hybrydowym zestawie środków szczególne miejsce zajmuje informacja i propaganda, działania w info- i cyberprzestrzeni. Z.h. może oznaczać zagrożenie wojną o szczególnym (hybrydowym) charakterze lub zagrożenie konfliktem hybrydowym (poniżej progu wojny).

Zagrożenie hybrydowe

<a href="https://encyklopedia.wnpism.uw.edu.pl/ebw/bezpieczenstwo-ekologiczne">→bezpieczeństwo ekologiczne</a>

Zagrożenia ekologiczne

Naruszenie bezpieczeństwa → cyberprzestrzeni; współcześnie jestnajwiększym → zagrożeniem na poziomie politycznym, społecznym i gospodarczym oraz indywidualnym. Zaliczane do zagrożeń cybernetycznych (z.c.) ataki o podłożu politycznym (na instytucje publiczne) często mają na celu dezorganizację przeciwnika. Z.c. na poziomie jednostki to przede wszystkim: zakłócanie działalności instytucji finansowych (sieci teleinformatycznych banków i bankomatów), kradzieże tożsamości, naruszanie prawa do prywatności. Zauważalna staje się tendencja, że tradycyjnie zorganizowane grupy przestępcze [→ przestępczość zorganizowana] oraz przestępcy będący profesjonalistami branży IT współpracują, łącząc zasoby i wiedzę, co jest dla obu stron zyskowne. Takie podejście jest bardzo „opłacalne” dla zorganizowanej przestępczości.



Najbardziej znane przestępstwa w sieci [<a>→</a> cyberprzestępczość] to: hacking, czyli dostanie się do systemu komputerowego w sposób nieuprawniony; stalking (pojęcie to dotyczy nie tylko cyberprzestrzeni) – złośliwe i powtarzające się nagabywanie, naprzykrzanie się czy prześladowanie, zagrażające czyjemuś bezpieczeństwu; cyberbulling – wysyłanie i publikowanie szkodliwych treści lub obrazów przy użyciu Internetu lub innych cyfrowych narzędzi komunikacyjnych. Ponadto: ataki z użyciem szkodliwego oprogramowania (malware, wirusy, robaki itp.); kradzieże tożsamości; kradzieże finansowe (wyłudzenia), modyfikacje bądź niszczenie danych; blokowanie dostępu do usług (e-mail bombing, DoS oraz DDoS); spam (niechciane lub niepotrzebne wiadomości elektroniczne); ataki socjotechniczne (np. phishing, czyli wyłudzanie poufnych informacji przez podszywanie się pod godną zaufania osobę lub instytucję, której te informacje są rzekomo pilnie potrzebne). Robak komputerowy to podstawowe narzędzie włamań serwerowych. Paraliżuje kolejne warstwy systemu w celu przejęcia uprawnień administratora węzła sieciowego. Robaki komputerowe wypełniają także pamięć komputera dużą ilością przypadkowo generowanych danych, co powoduje spowolnienie lub zatrzymanie komputera. Koń trojański jest oprogramowaniem, które, podszywając się pod przydatne lub ciekawe dla użytkownika aplikacje, dodatkowo implementuje niepożądaną, ukrytą funkcjonalność. Efektem jego działania może być np. wymazywanie bazy danych, formatowanie dysku, inwigilacja systemów szyfrujących lub podsłuch. Konie trojańskie rozpowszechniają się za pomocą poczty elektronicznej lub poprzez wejście na zainfekowaną stronę internetową. E-mail bombing polega na zapchaniu serwera pocztowego ogromną liczbą wiadomości wysyłanych do określonego adresata z wielu miejsc w tym samym czasie, z wykorzystaniem specjalnych programów generujących te wiadomości – w rezultacie następuje zablokowanie poczty elektronicznej. Ataki typu DoS (Denial of service, czyli odmowa usługi) oraz DDoS (Distributed denial of service, czyli rozproszona odmowa obsługi) mają na celu zablokowanie konkretnego serwisu sieciowego. Z tą różnicą, że DDoS ma na celu spenetrowanie wielu internetowych serwerów i ma większy zasięg. Zagrożenia cybernetyczne dotyczą też w szczególny sposób młodzieży. Należy do nich uzależnienie od gier komputerowych, które zawierają w sobie niebezpieczne treści, jak również cechują się obecnością obrazków i animacji erotycznych i pornograficznych, które źle działają na psychikę młodych ludzi. Młode osoby nie uświadamiają sobie, jak krzywdzące mogą być działania podejmowanie online, są celami cyberbullingu i pozostawione sam na sam z problemem często nie potrafią sobie z nim poradzić. Szerszym zjawiskiem jest interholizm (siecioholizm) definiowany jako uzależnienie przejawiające się w silnej potrzebie, wręcz przymusie spędzania czasu w Internecie, dążeniu do jak najczęstszego używania Internetu i odczuwania dyskomfortu, nawet złości, kiedy nie można tego robić (ta forma uzależnienia dotyczy nie tylko młodych ludzi). Skutkiem tego zjawiska jest nadmierne spędzanie czasu w Internecie, przez co inne formy aktywności, w tym społeczne kontakty, zastają zaniechane. [→cyberterroryzm]

Zagrożenie cybernetyczne

Rodzaj → zagrożenia, wobec którego ma zastosowanie specyfika asymetryczności w sferze bezpieczeństwa i stosunków międzynarodowych rozumianej jako działanie pośrednie, omijanie silnych stron przeciwnika i atakowanie jego miejsc słabych, najbardziej wrażliwych, stosowanie środków i metod niekonwencjonalnych, osiąganie celów de facto militarnych środkami pozamilitarnymi. Istota asymetryczności (as.) sprowadza się do wciągania przeciwnika w obszary nieznane, wykorzystywanie jego siły przeciwko niemu, a jego słabości jako własnej siły. Asymetria bywa także określana w problematyce → bezpieczeństwa jako myślenie i działanie odmienne od przeciwnika, mające na celu maksymalizację własnej przewagi, wykorzystanie słabości przeciwnika, a także zdobycie inicjatywy lub uzyskanie większej swobody operacyjnej. Poziom rozważań, ocen i działań dotyczy sfer: polityczno-strategicznej, strategicznej, operacyjnej i taktycznej. Może stanowić też ich kombinację.



Należy podkreślić, że rozumienie działań as. nie wiąże się tutaj wyłącznie ze sferą działań zbrojnych lub ataków terrorystycznych. Współczesne sposoby osiągania celów strategicznych w jakiejkolwiek dziedzinie dają możliwość wywierania wpływu na płaszczyznach innych niż militarna. Najważniejsze z nich mogą dotyczyć sfery materialnej w wymiarach gospodarczym, ekonomicznym, naukowym, technicznym, informacyjnym, a także sfery duchowej na płaszczyznach kulturowej, religijnej czy etycznej. W literaturze przedmiotu dość zgodnie podkreśla się, że czas klasycznych zagrożeń wojennych, w których naprzeciwko siebie stawały masowe, dobrze uzbrojone i wyszkolone armie, należy już do przeszłości. Współczesne zagrożenia mają charakter as. związany z działaniami pośrednimi, omijaniem silnych stron przeciwnika, atakowaniem miejsc wrażliwych, w zasadzie niechronionych (tzw. cele miękkie). Co więcej, w ramach konfliktu as. podmiot niepaństwowy sięga po takie metody działania, których państwo nie może użyć, choćby ze względu na sprzeciw opinii publicznej.



Do zagrożeń as. zalicza się przede wszystkim → terroryzm i → przestępczość zorganizowaną, wskazuje się także w tym kontekście na możliwość użycia broni masowego rażenia przez podmioty pozapaństwowe, jak też na zagrożenia informatyczne (wojna informacyjna).



Nieodłączną cechą konfliktu as. wydaje się być sieciowość (wojna sieciowa), która w praktyce oznacza odejście od klasycznej struktury hierarchicznej i brak jednoznacznej, stałej lokalizacji. Fenomen sieciowości dobrze widać na przykładzie funkcjonowania Al-Kaidy. Jedną z istotnych konsekwencji takiego stanu rzeczy jest fakt, iż organizacje sieciowe nie muszą się opierać na państwach-sponsorach – jako byty w miarę autonomiczne i samodzielne są mniej podatne np. na sankcje ekonomiczne. Charakterystyczne dla konfliktów toczonych przez sieci jest zamazywanie się podziałów, które struktury hierarchiczne uznają z reguły za bardzo istotne. Coraz mniej wyraźne stają się granice pomiędzy tym, co zewnętrzne i wewnętrzne, tym, co legalne i nielegalne, kryminalne i militarne, wojenne i pokojowe, prywatne i publiczne. Podobnie niewyraźna staje się granica pomiędzy działaniami obronnymi a zaczepnymi (aktorzy sieciowi mogą np. atakować w imię obrony lub, broniąc się na szczeblu strategicznym, atakują na szczeblu taktycznym) czy przemocą a wpływem (→<a> </a>cyberterroryzm stanowi takie zjawisko pogranicza – wydaje się być związany bardziej z działaniami zakłócającymi niż destrukcyjnymi). Zacieranie się granic może powodować bezradność i paraliż tradycyjnych struktur hierarchicznych, w których obszary kompetencji wyznaczane są wedle jasnych podziałów. Tymczasem przeciwnik (oprócz funkcjonowania w wymiarze transnarodowym) działa również w wewnętrznych „szarych strefach”, gdzie kompetencje poszczególnych struktur hierarchicznych bądź nakładają się na siebie, bądź ich nie obejmują, co prowadzi odpowiednio do klinczu lub pustki kompetencyjnej. Do najbardziej „klasycznych” technik oddziaływań as. można zaliczyć: walkę informacyjną; użycie w nowy sposób znanych środków walki (głównie broni masowego rażenia); wykorzystanie nowoczesnej techniki (broń antysatelitarna, obezwładniająca, środki antymateriałowe, broń etniczna, psychotroniczna, geofizyczna, walka w → cyberprzestrzeni). W NATO zwraca się uwagę na następujące zagrożenia wynikające z działań as.: wprowadzenie destabilizacji lub obezwładnianie w wybranym czasie kluczowych elementów infrastruktury cywilnej lub wojskowej przeciwnika; uniemożliwienie (opóźnianie) przeciwnikowi rozwinięcia jego wojsk w okresie otwartego konfliktu; zrywanie interoperacyjności w celu utrudnienia prowadzenia działań koalicyjnych; osłabienie skuteczności wojskowej przeciwnika, zwłaszcza przez ograniczenie możliwości użycia sprzętu technicznego przed i w trakcie działań bojowych; zwiększenie kosztów operacji w wymiarze politycznym oraz zaangażowania zasobów ludzkich i materialnych; ograniczenie tempa prowadzenia operacji; uniemożliwienie przeciwnikowi osiągnięcia przewagi informacyjnej i prawidłowej oceny sytuacji bojowej; osłabienie poparcia politycznego udzielanego przeciwnikowi przez jego sojuszników.

Zagrożenie asymetryczne

Wynikające bezpośrednio lub pośrednio z działalności człowieka [→ zagrożenie]. Zagrożenia antropogeniczne (z.a.) są charakterystyczne dla współczesności i wiążą się z postępem cywilizacyjnym ostatnich dwóch stuleci, przez co bywają także nazywane z. cywilizacyjnymi. W epokach mniej zaawansowanych technologicznie i cywilizacyjnie to człowiek czuł się zewsząd zagrożony przez otaczający go świat przyrodniczy, a największymi zagrożeniami były dla niego dzikie zwierzęta, choroby czy zjawiska naturalne. Obecnie działalność człowieka i jego intensywny rozwój stanowią zagrożenie dla świata i dla niego samego.



Z.a. sensu largo związane są z działaniami ludzi pośrednio. Są to: z. ekologiczne (brak dostępu do wody, zanieczyszczenia wody, powietrza, gleby i kosmosu, zmiany klimatyczne), z. militarne i → terroryzm (wojny prowadzone przez państwa i podmioty niepaństwowe), z. demograficzne i ekonomiczne (związane z wyludnieniem, przeludnieniem, dysproporcjami rozwojowymi, niekontrolowanymi falami migracyjnymi), z. techniczne (skażenia, awarie, katastrofy budowlane i komunikacyjne), → z. cybernetyczne. Z.a. sensu stricto są bezpośrednio związane z człowiekiem: choroby cywilizacyjne (depresja, bulimia, anoreksja, nowotwory, choroby układu krążenia, otyłość i inne) oraz → patologie społeczne (m.in. uzależnienia, <a>→</a> korupcja, rozpad rodzin, → przestępczość), a także inne negatywne zjawiska społeczne (np. wzrost agresji, konsumpcjonizm, wykluczenie). Rozwój cywilizacyjny dokonuje się w tempie tak szybkim, że ani człowiek, ani świat przyrodniczy nie potrafią kompensować zmian, co prowadzi do zachwiania równowagi i w przyrodzie, i w życiu społecznym człowieka. Dlatego od ostatnich dekad XX w. upowszechniane jest przeświadczenie o potrzebie zrównoważonego rozwoju. Mimo wzrostu świadomości na temat roli człowieka w podważaniu bezpieczeństwa ludzkości i świata oraz licznych zmian praktycznych wyhamowujących destruktywny wpływ człowieka (jak kontrola emisji spalin, programy pomocowe dla ubogich krajów, koalicje antyterrorystyczne, kampanie propagujące zdrowy styl życia – np. zdrową żywność i szkodliwość nikotyny) nadal w wielu kwestiach najważniejsze podmioty stosunków międzynarodowych nie działają jednomyślnie (negatywnym przykładem było nieuczestniczenie USA w najnowszej wersji protokołu z Kioto). Człowiek, czyli źródło nierównowagi w świecie, powinien umieć rozwiązać problemy, które sam wygenerował, tak na poziomie lokalnym, regionalnym, jak i globalnym.

Zagrożenie antropogeniczne

Stan, rzecz, człowiek, zdarzenie lub proces, które jest negatywnie oceniane/oceniany jako niebezpieczne, wywołujące reakcje lękowe i umożliwiające zastosowanie wobec niego środków bezpieczeństwa. Pojmowanie zagrożenia (z.) w znacznym stopniu zależy do sposobu jego rozumienia, według którego może być ono rezultatem np.: 1. zjawisk i problemów obiektywnych; 2. indywidualnego stanu psychicznego; 3. procesów społecznych, zaświadczających o intersubiektywności z. [→ sekurytyzacja]. Treść z. pozwala na dokonywanie porządkujących klasyfikacji z. [→ typologia zagrożeń]. Negatywna ocena z. wiąże się z wartościami [→ aksjologia bezpieczeństwa]. Reakcje lękowe na z. są związane m.in. z → potrzebami bezpieczeństwa. Środki bezpieczeństwa podejmowane w związku z z. są z kolei powiązane przede wszystkim z państwem, jego instytucjami oraz np. ograniczeniami wolności i praw człowieka i obywatela. Pojęcie z. jest podstawą konstruowania definicji bezpieczeństwa – bezpieczeństwo jest przeciwieństwem z., jego zaprzeczeniem, oznacza brak z., ochronę przed nimi, a patrząc szerzej, jest pewnością negatywną, zewnątrzpodmiotową, czyli jest wolnością od z. ze strony innych podmiotów.

Zagrożenie

Najogólniej możemy je rozumieć jako potencjalne naruszenie (pozytywne lub negatywne) istniejącego stanu → bezpieczeństwa. Istotne jest, że właściwie zidentyfikowane wyzwanie bezpieczeństwa (w.bezp.), wobec którego podjęto adekwatne działania zaradcze, może stać się szansą. Jeśli natomiast w.bezp. nie zostało zidentyfikowane właściwie lub też nie zostały podjęte odpowiednie działania, może ono stać się → zagrożeniem. W.bezp. jest więc sytuacją, której konsekwencje mogą zmienić istniejący porządek bezp., a zatem związane jest ściśle z podejmowaniem → ryzyka. Warto wskazać, że w.bezp. bywa błędnie ograniczane jedynie do zagrożenia bezp. W.bezp. to – obok szans, ryzyk i zagrożeń – jedna z podstawowych kategorii poznawczych → nauk o bezpieczeństwie. Słownik bezpieczeństwa narodowego BBN jako termin „wyzwania bezpieczeństwa” rozumie sytuacje problemowe w dziedzinie bezp. generujące dylematy decyzyjne, przed jakimi stoi podmiot w rozstrzyganiu spraw bezp. Jacek Czaputowicz rozumie je jako zjawiska wymagające sformułowania odpowiedzi i podjęcia stosownych działań.



Ryszard Wróblewski wskazuje, że nauki o bezpieczeństwie mają kilka funkcji, w tym funkcję poznawczą i praktyczną. Ich celem jest zatem wskazanie wyzwań (również potencjalnych), szans i zagrożeń bezp. jednostek oraz społeczeństwa państwowego. Analiza powyższych kategorii wpływa na umożliwienie zrozumienia aktualnego i pożądanego stanu bezp. Wróblewski w.bezp. kategoryzuje podmiotowo, dzieląc je na wyzwania dla bezp. jednostki [→ bezpieczeństwo osobiste] oraz wyzwania dla bezp. społeczeństwa [→ bezpieczeństwo społeczne] i → bezpieczeństwa narodowego. Wyzwania dla bezp. jednostki dotyczą przede wszystkim przestrzegania → praw człowieka i obywatela oraz jakości życia. Wyzwania dla bezp. społeczeństwa oraz bezp. narodowego to wyzwania: polityczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, technologiczne oraz klimatyczne.



Współcześnie coraz bardziej istotne stają się w.bezp. w aspekcie technicznym. Są to m.in.: efektywne wykorzystanie energii słonecznej, uzyskiwanie energii z syntezy jądrowej, rozwój sposobów i metod gromadzenia CO2, kontrolowanie cyklu azotu, zapewnienie dostępu do czystej wody, rozbudowa i utrzymanie infrastruktury komunalnej, rozwój informatyzacji opieki zdrowotnej, rozwój sztucznej inteligencji, prewencja terroryzmu nuklearnego, zabezpieczenie → cyberprzestrzeni, ulepszenie systemów VR (rzeczywistości wirtualnej), postęp w zaawansowanym nauczaniu zindywidualizowanym oraz wsparcie techniczne rozwoju odkryć naukowych. Inne rodzaje współczesnych w.bezp. dotyczą → bezpieczeństwa powszechnego i → porządku publicznego, są to przede wszystkim: → ochrona ludności, → bezpieczeństwo imprez masowych i → bezpieczeństwo ruchu drogowego, a także przeciwdziałanie → przestępczości zorganizowanej, → przestępczości gospodarczej, → przestępczości narkotykowej czy też → handlowi ludźmi (oraz nielegalnej <a>→</a> migracji). Katalog współczesnych w.bezp. określany jest w → strategiach bezpieczeństwa państwa, a także – w wymiarze regionalnym – w → strategii bezpieczeństwa wewnętrznego UE.

Wyzwania bezpieczeństwa

(ang. intelligence, ros. pазведка, niem. Spionage) można zdefiniować dwojako – szerzej lub węziej. Wywiad (w.) w znaczeniu wąskim – jako pozyskiwanie, analizowanie i przekazywanie centrom decyzyjnym swojego kraju informacji niezbędnych do podejmowania działań ukierunkowanych na osiąganie celów gospodarczo-politycznych (w tym militarnych jako kontynuacji polityki) na płaszczyźnie taktycznej i strategicznej w ramach tzw. cyklu wywiadowczego. W znaczeniu szerszym – jako jedną z form prowadzenia polityki zagranicznej, przy czym formy te można uporządkować na kontinuum składającym się z: dyplomacji jawnej, dyplomacji niejawnej, wywiadu (wraz z rozwojem sytuacji politycznej ewoluującym od zbierania informacji, poprzez wywieranie niejawnego wpływu za pomocą operacji dezinformacyjnych, agentury wpływu, korupcji politycznej, aż do dywersji, sabotażu, szkodnictwa, skrytobójstw i wreszcie działań hybrydowych), konfliktu zbrojnego.



W znaczeniu pierwszym, wąskim, w. może podlegać różnorakim klasyfikacjom na podstawie np. obszaru działalności (polityczny, wojskowy, gospodarczy), ze względu na formę tzw. przykrycia (tj. czy odbywa się pod „przykryciem” immunitetu dyplomatycznego, czy też bez niego, tzw. w. nielegalny), ze względy na metodę pozyskiwania informacji: w. biały – tj. ze źródeł otwartych (→ OSINT), w. agenturalny (HUMINT), elektroniczny (→ SIGINT) itd. Bez względu na przyjętą klasyfikację w. w tym ujęciu ma charakter czysto informacyjny i pełni funkcję służebną wobec polityki zagranicznej swojego państwa. W szerszym ujęciu w. jest narzędziem prowadzenia agresywnej polityki zagranicznej z pogwałceniem prawa międzynarodowego, jednakże w sposób utrudniający identyfikację rzeczywistego sprawcy, dzięki użyciu tzw. instytucji, przykrycia (ang. fronts, ros. легенды, niem. Frontorganisation). Tak rozumiany w. pozwala na osiąganie celów taktycznych i strategicznych przez dane państwo, przy znacznie mniejszych nakładach finansowych niż np. wprowadzanie sankcji gospodarczych lub prowadzenie wojny. Odbywa się to jednak z pełnym pogwałceniem zarówno prawa międzynarodowego, jak i zasad etyki, co w rezultacie prowadzi do brutalizacji międzynarodowej gry politycznej, osłabienia skuteczności instytucji międzynarodowych jako formuły bezpieczeństwa zbiorowego, to zaś zdecydowanie zwiększa ryzyko wojny zarówno w skali lokalnej, jak i między blokami militarnymi. [→ kontrwywiad; studia nad wywiadem ]

Wywiad

Zdarzenie w ruchu drogowym (na drodze publicznej lub w terenie, gdzie ruch faktycznie się odbywa, np. na parkingu miejskim, placu budowy) spowodowane zachowaniem uczestnika tego ruchu (najczęściej kierującego pojazdem) polegające na naruszeniu obowiązujących zasad bezpieczeństwa ruchu drogowego (zasady ostrożności, zasady szczególnej ostrożności, zasady ograniczonego zaufania) skutkującego u innego uczestnika ruchu drogowego (poszkodowanego) naruszeniem czynności narządów ciała lub rozstrojem zdrowia trwającym dłużej niż siedem dni. Odpowiedzialność za wypadek drogowy (w.dr.) sprawca ponosi niezależnie od tego, czy spowodował to zdarzenie drogowe umyślnie, czy nieumyślnie. W Kodeksie karnym sankcją za spowodowanie w.dr.<a> </a>jest kara pozbawienia wolności do lat 3, a jeśli następstwem jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu – kara pozbawienia wolności do lat 8. Jeśli sprawca w.dr. znajdował się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd będzie orzekał karę pozbawienia wolności w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, a gdy skutkiem w.dr. jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu trwającym nie krócej niż 2 lata, do górnej granicy tego zagrożenia zwiększonego o połowę. Za spowodowanie w.dr. sąd może ponadto orzec wobec sprawcy tego zdarzenia drogowego inny środek karny, np.: zakaz prowadzenia pojazdów (w wymiarze od roku do lat 15), nawiązkę, orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości w określony sposób, jeżeli uzna to za celowe, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania, o ile nie narusza to interesu pokrzywdzonego. Ściganie sprawcy w.dr. odbywa się z urzędu, jednakże jeżeli pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa, ściganie tego przestępstwa, o ile nie nastąpił skutek w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu u pokrzywdzonego, następuje na wniosek osoby poszkodowanej. <a>[</a>→ katastrofa w ruchu drogowym; kolizja drogowa; bezpieczeństwo ruchu drogowego; porządek ruchu drogowego]

Wypadek drogowy

Ogół rozwiązań prawnych, instytucjonalnych i programowych o zasięgu globalnym bądź regionalnym, przyjmowanych i realizowanych wspólnie przez podmioty prawa międzynarodowego – państwa i organizacje, nakierowanych na zapewnienie bezpieczeństwa zarówno w rozumieniu podmiotowym (narodowego, międzynarodowego), jak i przedmiotowym (polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ideologiczne, religijne, morskie, ekologiczne, zewnętrzne i wewnętrzne).



Międzynarodowe rozwiązania prawne w sprawach bezpieczeństwa obejmują traktaty, konwencje, deklaracje, rezolucje oraz inne dokumenty międzynarodowe (w tym akty prawa europejskiego), które zmierzają do ochrony określonych wartości, pokojowego regulowania sporów oraz tworzenia formalnych podstaw stabilności, współpracy i eliminowania zagrożeń. Przykłady: konwencje haskie, Traktat Międzyamerykański o Pokojowym Rozstrzyganiu Sporów, Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego Dotyczących Przyjaznych Stosunków i Współdziałania Państw Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1325 Kobiety, pokój i bezpieczeństwo, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1624/2016 w sprawie Europejskiej Straży Granicznej i Przybrzeżnej.



Międzynarodowe rozwiązania instytucjonalne w sprawach bezpieczeństwa obejmują tworzenie – na poziomie ponadnarodowym – zarówno organizacji międzynarodowych, jak również organów, instytucji bądź innych jednostek organizacyjnych w celu zapewniania bezpieczeństwa w rozumieniu podmiotowym i przedmiotowym. Przykłady (trzy rodzaje podmiotów): 1. organizacje: <a>→</a> Interpol, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; organy – Rada Bezpieczeństwa ONZ, Europejski Inspektor Ochrony Danych (przy UE), Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (→ OLAF przy UE); 2. agencje rządowe: agencja UE ds. Szkolenia w Dziedzinie Ścigania (CEPOL), Europejska Agencja Obrony (EDA), Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej (→ FRONTEX), Agencja Unii Europejskiej ds. Bezpieczeństwa Lotniczego (EASA); 3. instytucje: Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie), Europejska Komisja Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (przy Radzie Europy).



Międzynarodowe rozwiązania programowe w sprawach bezpieczeństwa obejmują dokumenty o charakterze technicznym zawierające instrukcje i wytyczne dotyczące realizacji przyjętych celów bądź będące formalną podstawą ich praktycznej realizacji. Zaliczyć do nich można m.in. dokumenty programowe, krótkookresowe i długookresowe dokumenty strategiczne, instrumenty finansowe, programy działań. Przykłady: Europejska polityka sąsiedztwa; Europejski program rozwoju przemysłu obronnego; Europejski plan działań w sektorze obrony; → Strategia bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej. Dążąc do europejskiego modelu bezpieczeństwa; Strategia Unii Europejskiej w walce z terroryzmem; Europejski plan działań w sektorze obrony; Europejski program działań na rzecz bezpieczeństwa ruchu drogowego na lata 2011–2020. Do obszarów przedmiotowych z zakresu bezpieczeństwa, które w ramach współpracy międzynarodowej są regulowane ze szczególną uwagą i na szeroką skalę, zaliczyć można m.in.: walkę z → terroryzmem, zwalczanie nielegalnej → migracji, walkę z → przestępczością zorganizowaną, → przestępczością transgraniczną, → handlem ludźmi oraz → handlem narkotykami, zwalczanie przestępstw finansowych, a także rozwiązania dotyczące współpracy celnej i współpracy sądowej w sprawach karnych (<a>→</a> Eurojust). [→ bezpieczeństwo międzynarodowe]

Współpraca międzynarodowa w sprawach bezpieczeństwa

(ang. Visa Information System) system informacyjny służący wymianie danych wizowych między państwami strefy → Schengen. Jego zadaniem jest usprawnienie współpracy pomiędzy państwami należącymi do strefy Schengen w zakresie wspólnej polityki wizowej, zapobiegania handlu wizami oraz identyfikacji osób, które mogą nie spełniać warunków wjazdu, pobytu lub zamieszkania na terytorium Unii Europejskiej. Powstał na mocy decyzji Rady UE z 2004 r., zaczął funkcjonować w październiku 2011 r. VIS składa się z centralnego systemu informacyjnego, z interfejsu krajowego w każdym państwie członkowskim (zapewniającego połączenie z odpowiednimi centralnymi organami danego państwa członkowskiego) oraz z infrastruktury komunikacyjnej pomiędzy nimi. VIS łączy konsulaty w krajach spoza UE i wszystkie przejścia graniczne na granicach zewnętrznych państw Schengen. Przetwarza dane i decyzje dotyczące wniosków o wizy krótkoterminowe na wizytę lub tranzyt przez strefę Schengen. System może przeprowadzać dopasowanie biometryczne, głównie odcisków palców, w celu identyfikacji i weryfikacji. Za zarządzanie operacyjne systemu VIS jest odpowiedzialna <a>→</a> eu-LISA (Europejska Agencja ds. Wielkoskalowych Systemów Informatycznych). W Polsce podstawą prawną dla funkcjonowania systemu VIS jest ustawa z 2007 r. o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Wizowym Systemie Informacyjnym. Jej przepisy umożliwiają wskazanym w ustawie użytkownikom indywidualnym oraz instytucjonalnym korzystanie z aplikacji VIS, WWW VIS, VISMail.

Wizowy System Informacyjny; VIS

<a href="https://encyklopedia.wnpism.uw.edu.pl/ebw/hybrydowy-konflikt-wojna-hybrydowa">→ hybrydowy konflikt</a>

Wojna hybrydowa

Proces stawania się ofiarą. Wiktymizację (w.) można podzielić na pierwotną oraz wtórną. W. pierwotna wiąże się z doznaniem szeroko pojętej krzywdy w związku z popełnieniem przestępstwa. W zależności od charakteru czynu w. pierwotna może mieć zarówno charakter materialny (np. w przypadku przestępstwa przeciwko mieniu), jak i niematerialny (np. w przypadku przestępstwa przeciwko wolności seksualnej). W. pierwotną można dodatkowo podzielić na bezpośrednią (dotykającą osobiście ofiarę przestępstwa) oraz pośrednią (dotykającą osób z otoczenia ofiary). W. wtórna wiąże się z ponownym pokrzywdzeniem ofiary w wyniku reakcji otoczenia na skrzywdzenie jednostki. Poczucie krzywdy w ramach w. wtórnej mogą wywołać zarówno osoby najbliższe dla ofiary, określone reakcje społeczne, treść oraz sposób formułowania przez środki masowego przekazu informacji o zdarzeniu, jak i niewłaściwe postępowanie organów ścigania w kontakcie z ofiarą.

Wiktymizacja

Porządkowanie → zagrożeń, którego celem jest ich podział na grupy na podstawie przyjętego kryterium. Nie musi mieć charakteru wyczerpującego i rozłącznego, w odróżnieniu od klasyfikacji. Typologia zagrożeń pełni funkcje pomocnicze w analizowaniu zagrożeń oraz → bezpieczeństwa. Wpływa na kształtowanie się siatki pojęciowej → nauk o bezpieczeństwie. Pozwala także na krytyczną analizę dotychczasowych podziałów przez ich porównywanie z zagrożeniami nowymi (zagrożenia wewnętrzne – zewnętrzne a zagrożenia transnarodowe). Typologia zagrożeń często ma walor tylko dydaktyczny. Spośród wielu kryteriów porządkujących zagrożenia można przykładowo wskazać na: 1. pochodzenie/źródło (np. naturalne, techniczne); 2. środowisko (np. polityczne, gospodarcze, naukowo-techniczne); 3. zasięg/skalę (np. globalne, regionalne, lokalne); 4. skutki (fizyczne, psychiczne); 5. miejsce występowania (wewnętrzne, zewnętrzne); 6. liczbę zagrożonych (indywidualne, grupowe); 7. skutek (konkretne, abstrakcyjne). Powszechnie uznawanym i stosowanym kryterium jest przedmiot (zagrożenia polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, środowiskowe), który w świetle → szkoły kopenhaskiej oznacza specyficzne rodzaje interakcji zachodzących na poszczególnych → poziomach analizy bezpieczeństwa.

Typologia zagrożeń

Porządkowanie zjawisk → terroryzmu z zastosowaniem kryteriów pozwalających na usystematyzowanie wiedzy o tym zjawisku. Najprostszym (aczkolwiek niejedynym) kryterium jest zróżnicowanie ideologiczne, próbujące przyporządkować terroryzm (t.) do zbiorów takich jak: skrajna lewica, skrajna prawica, fundamentalistyczne interpretacje różnych religii oraz t. zredukowanego pola konfliktu (np. antyaborcyjny lub ekologiczny).



T. skrajnej lewicy (np. Frakcja Czerwonej Armii, Czerwone Brygady) odwołuje się do walki klas interpretowanej na różne sposoby w danym kontekście; dąży do wprowadzenia zmian uważanych za postępowe i obalenia tradycyjnych instytucji państwowych i społecznych. T. skrajnej prawicy (np. Combat 18, Zbrojne Komórki Rewolucyjne) z reguły odwołuje się do takich pojęć, jak naród, tożsamość etniczna, językowa, sprzeciw wobec zmian społecznych; mogą pojawić się także motywy rasistowskie i religijne. W przypadku t. religijnych fundamentalistów (tzw. Państwo Islamskie, Hamas, Al-Kaida) kluczowe jest dążenie do wprowadzenia ustroju politycznego i zasad społecznych wywiedzionych z interpretowanych wprost tekstów religijnych. Często dąży on do fizycznego wyniszczenia grup uważanych za wrogie. T. zredukowanego pola konfliktu kładzie nacisk na wybrane problemy, uważane za szczególnie istotne przez daną grupę, nie dąży więc do wprowadzenia zupełnie nowego ustroju.



Wskazane kryterium ideologiczne nie uwzględnia jednak innych czynników, w szczególności celów działania oraz skali aktywności poszczególnych ugrupowań. Pewną pomocą może być wyróżnienie podtypów – np. t. rewolucyjnego dążącego do obalenia dotychczasowego reżimu lub t. separatystycznego mającego na celu oddzielenie części terytorium innego państwa.



Inne kryterium różnicuje t. pod względem obszaru działania na: t. wewnętrzny (domestic lub homegrown terrorism) – gdy działalność prowadzona jest na obszarze jednego państwa, międzynarodowy (international terrorism) – gdy je przekracza. Może także wystąpić t. wewnętrzny sponsorowany międzynarodowo, polegający na niejawnej ingerencji obcego państwa poprzez udzielenie wsparcia (finanse, broń, szkolenie, schronienie) terrorystom działającym w atakowanym państwie. Taka interpretacja jest także problematyczna w stosowaniu ze względu na różnorodność incydentów, zwłaszcza atakowanych celów. Dlatego np. Bartosz Bolechów proponuje także uwzględnienie kryterium źródła danego konfliktu. Pozwala to na dodanie dodatkowego wyróżnika w postaci t. wewnętrznego i zewnętrznego, egzogenicznego i endogenicznego zależnie od występowania źródła konfliktu, a zwłaszcza danego zamachu. Przykładowo zamach w Bostonie w 2013 r. jest aktem t. wewnętrznego, ale egzogenicznego. Obywatele USA zaatakowali bowiem innych obywateli USA na terytorium amerykańskim, ale z powodu konfliktu toczącego się poza terytorium USA i ideologii islamskiego fundamentalizmu.

Typologie terroryzmu

Sposób działania w portalach społecznościowych, forach oraz innych miejscach prowadzenia dyskusji w Internecie wykorzystujący techniki manipulacji, perswazji, dezinformacji, propagandy, polegający na umieszczaniu przekazów kontrowersyjnych, fałszywych, często stanowiących element zorganizowanej akcji, w celu dezorganizacji dyskusji, spowodowania negatywnych reakcji emocjonalnych (np. gniewu), skupienia na sobie uwagi bądź w celu kształtowania opinii. W „Doktrynie bezpieczeństwa informacyjnego RP” trolling (tr.) jest definiowany jako „antyspołeczne zachowanie charakterystyczne dla grup internetowych, forów dyskusyjnych, czatów i sieci społecznościowych, polegające na zamierzonym wpływaniu na innych użytkowników w celu ich ośmieszenia lub obrażenia poprzez wysyłanie napastliwych, kontrowersyjnych, często nieprawdziwych przekazów” (co jednakże zawęża znaczenie tr.). Osoba stosująca tr. to troll – często działa z premedytacją, logicznie i systematycznie, z opracowaną strategią. Pojęcie tr. ma swój źródłosłów w terminologii wędkarskiej: trolling for fish, które oznacza „łowienie ryb na błystkę”. W tym przypadku przynętą są publikowane przez trolla zaczepne treści, np. obraźliwe i ośmieszające, prowokujące.



Tr. sam w sobie nie jest traktowany jako przestępstwo, chyba że wpisy zawierają treści nielegalne. Może dotyczyć albo indywidualnych przypadków, osób działających z pobudek osobistych, albo stanowić szersze zorganizowane akcje – wówczas może to być też płatny tr., najczęściej dotyczący wywierania wpływu w kwestiach politycznych lub światopoglądowych, także w celach marketingowych. Trolle są np. wynajmowani przez partie polityczne, są swoistymi „cybernetycznymi wojownikami” w walce politycznej, wykorzystując manipulowanie informacjami i fake newsy. Tzw. farmy trolli to wyspecjalizowane formy działalności na zlecenie – prowadzenie kampanii w ściśle określonym celu, na zlecenie polityczne bądź komercyjne poprzez setki, tysiące fałszywych kont na portalach społecznościowych. Tr. w rządowych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni traktowany jest jako zagrożenie, rodzaj dezinformacji. Tr. może być wykorzystywany do przedstawiania w negatywnym świetle racji stanu oraz rozpowszechniania treści propagandowych uderzających w dane państwo.

Trolling (trollowanie)

Dotyczy ataków o charakterze terrorystycznym na terytorium, własność (w tym symbole, instytucje, budynki itp.) i/lub obywateli jednego państwa, które są przeprowadzane przez obywateli tego państwa operujących na jego terytorium. Zjawisko → terroryzmu może mieć zróżnicowany zasięg terytorialny i personalny, co skutkuje wyróżnianiem odrębnych kategorii: terroryzm międzynarodowy i terroryzm wewnętrzny (t.w.). Rafał Lemkin (1935) za t.w. uznał te czyny, które szkodzą państwu, na którego terytorium popełniono przestępstwo, a za terroryzm zewnętrzny – taki, w którym szkodliwość czynu dotyczy kilku państw, czasem w tak intensywny sposób, że zagraża międzynarodowemu porządkowi prawnemu. Z kolei według Bolesława Bolechowat.w. to ataki na obywateli bądź własność jednego kraju dokonane przez obywateli tego samego państwa. T.w. sponsorowany międzynarodowo oznacza sytuację, gdy konflikt wewnętrzny w kraju, w którym biorą udział jego obywatele, jest podsycany ekonomicznie i logistycznie przez inne państwo/organizację. W typologii tej brana jest pod uwagę przynależność państwowa sprawców i ofiar oraz terytorium, na którym przeprowadzono atak. Rozróżnienie t. na wewnętrzny i międzynarodowy jest mało precyzyjne i coraz mniej przydatne ze względu na rozwój procesów globalizacyjnych i zacieranie się granic między tym, co wewnętrzne i zewnętrzne. Podział taki uzasadniony jest jedynie na potrzeby analityczne. [→ antyterroryzm; kontrterroryzm; typologie terroryzmu]

Terroryzm wewnętrzny

Stosowanie terroru (aktów terroru), czyli aktów<a> </a>→ przemocy i okrucieństwa albo groźby ich użycia wobec ludzi w celu ich zastraszenia; głównym wyróżnikiem terroryzmu (t.) jest jego polityczność, odnosząca się do wykorzystania przemocy do wymuszenia lub zaniechania pewnych zachowań politycznych. Niezależnie od motywacji ideowej (t. narodowowyzwoleńczy, religijny, prawicowy, lewicowy, jednej sprawy), do której nawiązuje podmiot wykorzystujący strategię terrorystyczną (jednostka, grupa, państwo), odnosi się on do elementów systemowych regulowanych przez władzę publiczną.



Łacińskie terminy tres, ters, tersere oraz terrere czy greckie tereo wywodzą się od staroindyjskiego tras, które znaczyło strach lub grozę. Przy czym łacińskie terror (strach, groza) zazwyczaj przypisywane jest działaniom państwa, pewnej praktyce politycznej opartej na wykorzystywaniu różnych form i metod stosowania przemocy przez aparat państwowy. Termin „terroryzm” jest używany z ładunkiem wartościującym ze względu na brak politycznej stałości w określaniu i uznawaniu lub nieuznawaniu konkretnych zdarzeń za terrorystyczne.



W literaturze występuje wiele definicji t., jednakże nie wypracowano spójnego podejścia w pojmowaniu tego zjawiska [→ badania nad terroryzmem]. Próby zdefiniowania t. nie spełniają kryteriów: 1. jednolitej formy (odseparowania t. od innych aktów przemocy politycznej); 2. obiektywizmu (nie są wolne od moralnych osądów); 3. sposobu działania (nie zawierają wszystkich form przemocy stosowanej przez współczesne organizacje terrorystyczne); 4. nie dostrzegają wszystkich podmiotów (skupiają się na t. aktorów niepaństwowych). Na użytek systemów antyterrorystycznych wypracowywane są definicje administracyjne odnoszące się do czynów zabronionych w obrębie działań uznanych za terrorystyczne.



T. może być ujmowany jak metoda, której psychologicznym efektem ma być właśnie wywoływanie terroru. W charakteryzowaniu tego zjawiska jako strategii działania wyróżnia się kilka elementów, takich jak: przemoc, obiekt albo ofiary ataku oraz cel działania. Przemoc jest podejmowana z premedytacją, celem wywołania ekstremalnego strachu, nastawiona jest na wpływanie na społeczność szerszą niż ofiary bezpośredniej przemocy, co powoduje przypadkowy dobór miejsca ataku (często symbolicznego) i ofiar. Przemoc jest wykorzystywana do wyrażenia sprzeciwu i protestu wobec społeczności, w której atak został dokonany, okrucieństwo ataku pełni równocześnie funkcję manifestacyjną (postulatów), kreacyjną (strachu i propagandy) i komunikacyjną (między terrorystą/terrorystami, ofiarami a władzą). [→ terroryzm wewnętrzny; bioterroryzm; cyberterroryzm; antyterroryzm; kontrterroryzm; typologie terroryzmu]

Terroryzm

(ang. state terror) akty przemocy ze strony państwa wobec osób lub grup znajdujących się pod jego władzą mające na celu zmuszenie ich do określonego zachowania się lub wręcz wyniszczenia ze względu na przynależność do określonej grupy definiowanej w kategoriach poglądów politycznych (np. opozycji politycznej) bądź grupy etnicznej, językowej, religijnej itd., postrzeganej w kategoriach wroga. Bywa też określany jako terror polityczny (Brunon Hołyst) – używanie środków przymusu przez panującą władzę polityczną w celu zastraszenia przeciwników politycznych, ich eliminacji czy utrzymania władzy tą metodą (terror państwowy, dyktatura). Terror państwowy (t.p.) to stosowanie różnego rodzaju form → przemocy, okrucieństwa i szerzenia strachu wśród obywateli, łamania → praw człowieka, służy temu często system terrorystycznej kontroli (policyjnej i służb specjalnych) nad obywatelami. Typowymi narzędziami t.p. są kara śmierci oraz kara <a>→</a> odosobnienia lub kara zesłania (może oznaczać de facto opóźniony wyrok śmierci – obozy koncentracyjne, obozy pracy). Normą są także represje grupowe (np. obejmujące rodzinę lub współpracowników osoby skazanej). W kontekście masowych zjawisk w ramach t.p. zastosowanie ma termin ang. democide, które politolog Rudolph J. Rummel definiuje jako morderstwo ludzi przez ich rząd, włączając w to ludobójstwo, zabójstwo polityczne i masowe morderstwa (według słownika democide oznacza murder by government). Akt ten może przybrać formę ludobójstwa – ukierunkowanego ataku na konkretną grupę.



T.p. z reguły stosowany jest jawnie i często towarzyszą mu pozory stosowania procedur sądowych oraz prowadzenie śledztwa przez wyspecjalizowany aparat represji. W szczególności dotyczy to orzekania o winie i karze, wówczas często stosowaną formułą są „trybunały ludowe”, „sądy specjalne” i inne tego rodzaju organy wykonujące wolę władz. Istotną cechą t.p. jest wykorzystanie przemocy w celu zastraszania całych grup społecznych, zwłaszcza poprzez takie metody, jak: pokazowe procesy, w których stosuje się wymuszone torturami przyznanie do winy, publiczne egzekucje, ostracyzm i piętnowanie całych grup.



Zakres stosowania przemocy jest istotnym wskaźnikiem sytuacji wewnętrznej w danym państwie. Z reguły t.p. jest stosowany podczas wydarzeń takich jak rewolucje czy przewroty wojskowe, które prowadzą do rządów totalitarnych lub autorytarnych (np. w Ameryce Łacińskiej). W dyktaturach, państwach totalitarnych t.p. jest stałym narzędziem sprawowania władzy, a w szczególności jej utrzymania (m.in. III Rzesza, ZSRR, Chile, Chiny maoistowskie, Korea Płn.), zwykle towarzyszy mu zmasowana indoktrynacja uzasadniająca stosowanie metod t.p. Odrębną formą jest t.p. polegający na stosowaniu przemocy poprzez niejawnie działających przedstawicieli danego państwa, zwłaszcza poza jego granicami (np. zabójstwa opozycjonistów przebywających na emigracji).

Terror państwowy

Akty przemocy dokonywane przez zorganizowane grupy przestępcze, jak również indywidualnych sprawców, cechujące się zastosowaniem metod zbliżonych do terrorystycznych [→ terroryzm], w szczególności użyciem broni palnej i improwizowanych urządzeń wybuchowych, jak również zastraszaniem osób będących bezpośrednim oraz pośrednim celem tych czynów. Motywacja sprawców terroru kryminalnego (t.kr.) nie ma charakteru ideologicznego. Akty → przemocy mają przynosić korzyści finansowe lub stwarzać warunki do ich uzyskania, poprzez zmuszenie określonych osób lub grup do określonego zachowania. Stąd też mianem t.kr. można określić w szczególności takie przestępstwa, jak: uprowadzenia dla okupu; wymuszanie haraczy (protection racket); zabójstwa lub akty zastraszenia członków konkurencyjnych grup przestępczych (tzw. przestępczość porachunkowa), funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania, jak również ofiar i świadków przestępstw.



Akty t.kr. mogą mieć szczególnie brutalny i spektakularny charakter, ich dokonywanie może więc skutkować podważaniem zaufania obywateli do państwa. Było to widoczne w Polsce w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku i na początku XXI, w okresie nasilenia się działalności zorganizowanych grup przestępczych [→ przestępczość zorganizowana], której towarzyszyły zabójstwa, zamachy bombowe, uprowadzenia, jak również ataki na funkcjonariuszy policji.



T.kr. może przekształcać się w działalność terrorystyczną (polityczną), gdy grupy przestępcze usiłują wymusić na władzach państwowych wycofanie się ze szczególnie szkodliwej dla ich interesów polityki lub rozwiązań prawnych, np. dotyczących ekstradycji. Przykładami szczególnie spektakularnymi mogą być zabójstwa sędziów śledczych Giovanniego Falcone i Paola Borsellino przez sycylijską mafię oraz kampania przemocy zastosowana przez kolumbijski kartel narkotykowy z Medelin w końcu lat 80. XX w. Skuteczna walka ze zjawiskiem t.kr. wymaga stanowczej polityki państwa wobec grup przestępczych, stosowania innowacyjnych środków pracy operacyjnej i śledczej oraz często tworzenia wyspecjalizowanych pionów, komórek i służb w ramach policji i innych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa. [→ przestępczość kryminalna]

Terror kryminalny

(ang. Technical Intelligence) akronim od angielskiego terminu dotyczący dwóch znaczeń dyscypliny wywiadu: 1. wywiad ze środków (źródeł) technicznych<a> </a>– zdobywanie informacji wywiadowczych poprzez przechwytywanie, rejestrowanie i przetwarzanie różnego rodzaju sygnałów (radiowych, elektronicznych, promieniowania itp.) emitowanych przez urządzenia przeciwnika oraz rejestrowanie i przetwarzanie obrazów; 2. wywiad techniczny<a> </a>jako kategoria wywiadu zdobywającego i przetwarzającego informacje wywiadowcze na temat uzbrojenia, wyposażenia i technologii sił zbrojnych przeciwnika w celu osłabienia lub zneutralizowania jego zdolności bojowych na polu walki. W pierwszym znaczeniu TECHINT jest ogólną kategorią wywiadu obejmującą wiele różnych wyspecjalizowanych form zdobywania informacji wywiadowczych za pomocą środków (źródeł) technicznych usystematyzowanych w trzy podgrupy, przy czym jeden rodzaj wywiadu technicznego może być przypisany do dwóch, a nawet trzech podgrup: 1. wywiad z kanałów łączności (<a>→ </a>SIGINT), w tym: wywiad satelitarny (SATINT), wywiad łączności (COMINT), wywiad elektroniczny (ELINT), wywiad z sygnałów obcych urządzeń (FISINT), wywiad telemetryczny (TELINT); 2. wywiad ze źródeł obrazowych (→ IMINT) lub wywiad wizualny (visual intelligence, VISINT), w tym: wywiad satelitarny (SATINT), wywiad fotograficzny (PHOTINT), wywiad elektrooptyczny (ELECTR-OPTINT), wywiad optyczny (OPTINT), wywiad laserowy (LASINT), wywiad promieniowania podczerwonego (IRINT), wywiad radiolokacyjny (RADINT), wywiad TV i video (VIDINT), wywiad sejsmiczny (SEISMINT); 3. wywiad środkami pomiarów i identyfikacji sygnałów (→ MASINT), w tym: wywiad satelitarny (SATINT), wywiad akustyczny (ACINT/ ACOUSTINT), wywiad nuklearny (NUCINT), wywiad radiacyjny (RINT), część wywiadu radiolokacyjnego (RADINT), część wywiadu laserowego (LASINT), część wywiadu promieniowania podczerwonego (IRINT), część wywiadu optycznego (OPTINT). [→ OSINT]

TECHINT (wywiad ze źródeł technicznych; wywiad techniczny)

Uwarunkowania/okoliczności, w których dany podmiot funkcjonuje i które mogą proces osiągania założonych celów w dziedzinie bezpieczeństwa bądź ułatwiać, bądź utrudniać, bądź mogą być dla niego całkowicie obojętne, tzn. nie wpływać ani pozytywnie, ani negatywnie. Każda zmiana elementów środowiska bezpieczeństwa (śr.bezp.) może pozytywnie wpływać na osiąganie celów w dziedzinie bezp. (poprzez wykorzystanie odpowiednich szans) lub wręcz przeciwnie – utrudniać ten proces (w sytuacji powstania → zagrożeń). <a>→</a> Bezpieczeństwo jest kategorią pojęciową, którą zawsze należy rozpatrywać w stosunku do konkretnego podmiotu [→ podmiot bezpieczeństwa]. Ważne jest, w jakim środowisku podmiot realizuje swoje cele.Istotne jest również i to, że żaden podmiot w środowisku nie jest sam. Ten fakt determinuje spojrzenie na zewnętrzny wymiar śr.bezp. jako na swoisty teatr ścierania się interesów różnych podmiotów. Każda zmiana swoistego status quo śr.bezp., np. kreująca pozytywne tendencje zmian dla jednego podmiotu, może być przez drugi podmiot odczytana jako zmiana negatywnie wpływająca na proces osiągania jego celów bezp.



W przypadku, gdy podmiot jest mobilny (np. człowiek, rodzina), a śr. wyraźnie nie sprzyja realizacji jego interesów i nie można tych tendencji zmienić, bywa, że podmiot emigruje (ma taką możliwość), szukając przyjaznego lub co najmniej obojętnego śr. Gorzej, gdy pomiot jest niemobilny (jak np. naród, państwo), wówczas nie ma takiej możliwości i swój wysiłek musi skoncentrować na zmianie uwarunkowań tegoż śr., tak by zachodzące w nim tendencje były bardziej przyjazne dla przetrwania i stworzenia warunków stabilnego rozwoju. Istotna jest zatem współpraca w śr. zewnętrznym podmiotów będących w bezpośrednim sąsiedztwie na rzecz wspólnego kształtowania stabilnego śr.bezp. sprzyjającego realizacji interesów bezp. dla wszystkich podmiotów.



Na ogół można mówić o czterech podstawowych stanach śr.: 1. stabilne – zmiany są bardzo rzadkie, pozwalające określić następstwo zdarzeń oraz idealnie zaplanować etapy realizacji założonych celów bezp. W takim śr. podmiot może z łatwością wskazać ścieżkę dojścia do stanu, w którym nie będzie odczuwał zagrożeń, a nawet wskazać, kiedy osiągnie ten cel; 2. spokojne – zmiany są rzadkie, przewidywalne, pozwalające określić z dużym prawdopodobieństwem następstwo zdarzeń. Tu również możliwe jest dokładne planowanie kolejnych etapów realizacji założonych celów bezp.; 3. niestabilne (pulsujące) – zmiany są częste, także przewidywalne, ale z określonymi impulsowymi zakłóceniami, wymagającymi częstego dokonywania analiz (monitoringu zachodzących zmian). Planowanie realizacji założonych celów bezp. wymaga od podmiotu wdrożenia metod analizy śr., które umożliwią elastyczne reagowanie w procesie działania (adekwatnie do opracowanych i wyuczonych procedur); 4. turbulentne (wzburzone) – zmiany są dynamiczne i całkowicie nieprzewidywalne, wymagające stałego śledzenia (ciągłego monitoringu). Prawdopodobieństwo przewidzenia następstwa zdarzeń jest bardzo małe, dlatego planowanie realizacji założonych celów wymaga od podmiotu wdrożenia procedury ciągłej analizy śr. i elastycznego, wręcz intuicyjnego reagowania w procesie działania na rzecz zapewnienia bezp. Im bardziej złożony jest podmiot (np. naród, państwo), tym mocniej wymiar śr.bezp. jest kształtowany przez zbiór uwarunkowań wewnętrznych. Zarówno uwarunkowania wewnętrzne, jak i zewnętrzne mogą mieć różny charakter (polityczny, militarny, społeczny, ekonomiczny, ekologiczny itp.). Dla danego podmiotu istotne jest, że te uwarunkowania tworzą splot zdarzeń przyczynowo-skutkowych pomiędzy ilością oraz intensywnością ich pojawiania się a możliwością realizacji dwóch grup interesów danego podmiotu. Pierwsza grupa uwarunkowań godzących w fizyczne przetrwanie danego podmiotu warunkuje realizację egzystencjalnych celów bezp. tegoż podmiotu, a druga grupa określa jego możliwości rozwojowe.

Środowisko bezpieczeństwa

Nadzwyczajne środki prawne, które mogą zostać użyte lub wykorzystane przez podmioty uprawnione (określone w odpowiedniej ustawie; w Polsce w ustawie z 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej). Do środków przymusu bezpośredniego (ś.prz.b.) zalicza się m.in. następujące: siła fizyczna (w postaci technik: transportowych, obrony, ataku, obezwładnienia); kajdanki (zakładane na: ręce, nogi lub zespolone); kaftan bezpieczeństwa; pas lub siatka obezwładniająca; kask zabezpieczający; pałka służbowa; wodne środki obezwładniające; pies lub koń służbowy; pociski niepenetracyjne; chemiczne środki obezwładniające (w postaci: ręcznych miotaczy substancji obezwładniających, plecakowych miotaczy substancji obezwładniających, granatów łzawiących, innych urządzeń przeznaczonych do miotania środków obezwładniających); przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej; cela zabezpieczająca; izba lub pokój izolacyjny; kolczatka drogowa i inne środki służące do zatrzymywania i unieruchamiania pojazdów mechanicznych; pojazdy służbowe; środki przeznaczone do pokonywania zamknięć budowlanych i innych przeszkód, w tym materiały wybuchowe; środki pirotechniczne o właściwościach ogłuszających lub olśniewających. Ś.prz.b. mogą być użyte lub wykorzystane pod warunkiem zachowania zasad ostrożności, celowości i proporcjonalności przez funkcjonariuszy sił policyjnych, służb specjalnych, podmiotów prawa podatkowego i celnego, strażników, żołnierzy, a także przez inspektorów czy pracowników przewidzianych prawem rodzajów podmiotów prywatnych. W Polsce uprawnienia do użycia i wykorzystania wybranych ś.prz.b. mają m.in.: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Służba Ochrony Państwa, Służba Celno-Skarbowa, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Więzienna, Straż Graniczna, straże ochrony kolei, Straż Parku, Straż Marszałkowska, Policja, Służba Celno-Skarbowa oraz funkcjonariusze i żołnierze Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego, strażnicy: Państwowej Straży Łowieckiej, Państwowej Straży Rybackiej, Straży Leśnej, straży gminnych/miejskich, żołnierze Żandarmerii Wojskowej lub wojskowych organów porządkowych, inspektorzy Inspekcji Transportu Drogowego, pracownicy ochrony osób i mienia (wskazani w ustawie z 1997 r. o ochronie osób i mienia), członkowie służby porządkowej (wskazani w ustawie z 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych), jak też pracownicy zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich lub młodzieżowych ośrodków wychowawczych.

Środki przymusu bezpośredniego

1. organizowanie lub podejmowanie w imieniu i na rzecz obcego → wywiadu wszelkich tajnych i pozaprawnych działań wymierzonych w instytucje, agendy rządowe, instytuty naukowo-badawcze, firmy lub osoby; 2. udział w działalności obcego wywiadu przeciwko innemu państwu, w tym przekazywanie obcemu wywiadowi wiadomości mogących wyrządzić szkodę, gromadzenie, przechowywanie lub wchodzenie do systemu informatycznego w celu uzyskania informacji lub zgłaszanie gotowości działania na rzecz obcego wywiadu, jak również organizowanie lub kierowanie działalnością obcego wywiadu.



Organizowanie działalności obcego wywiadu oznacza wszelkie formy zachowania prowadzące do stworzenia organizacji szpiegowskiej. W szczególności może się ono przejawiać m.in. poprzez: tworzenie systemu powiązań informacyjnych między poszczególnymi osobami współpracującymi czy mającymi współpracować z wywiadem; wyznaczenie zadań poszczególnym współpracownikom; oznaczenie sposobów kontaktowania się; zaopatrywanie siatki szpiegowskiej w środki ułatwiające jej działalność; werbowanie nowych agentów; szkolenie agentów; dostarczanie im technicznych środków działalności; zbieranie informacji od agentów. Działalność ta realizowana jest przez szpiegów, czyli osoby działające na rzecz obcego wywiadu, niejawnie zbierające na jego użytek informacje o charakterze politycznym, gospodarczym, naukowym czy wojskowym. Wyróżnia się następujące rodzaje szpiegostwa: gospodarcze, polityczne, wojskowe, komputerowe, elektroniczne, atomowe, przemysłowe, kosmiczne. Ujawnianiem i zwalczaniem szpiegostwa zajmuje się → kontrwywiad.

Szpiegostwo

Określenie dorobku zespołu działającego pod kierunkiem Barry’ego Buzana w Kopenhaskim Instytucie Badań nad Pokojem (The Copenhagen Peace Research Institute; COPRI) oraz sposób objaśniania bezpieczeństwa i stosunków międzynarodowych. Nazwy szkoła kopenhaska (sz.k.) pierwszy użył Bill McSweeney w 1996 r. Za jej fundamentalne dzieło uznaje się pracę Security. A New Framework for Analysis (London 1998) autorstwa Buzana, Ole Wævera oraz Jaapa de Wilde. Do najważniejszych osiągnięć sz.k. zalicza się: → sekurytyzację, → sektory bezpieczeństwa, → poziomy analizy bezpieczeństwa oraz kompleksy bezpieczeństwa (grupy państw, których bezpieczeństwo, ze względu na występujące między nimi współzależności, nie może być rozważane oddzielnie). Dorobek sz.k. cieszy się popularnością i uznaniem, które wykraczają poza obszar stosunków międzynarodowych – przedstawia on obraz współczesnego bezpieczeństwa, wskazuje na jego strukturę i zróżnicowanie, podkreśla znaczenie zachodzących relacji, jak również towarzyszących im nieuniknionych napięć. Dla sz.k. charakterystyczne jest pomijanie problemów definicyjnych oraz normatywnych (postulatywnych). Zamiast nich akcentuje się to, jak bezpieczeństwo funkcjonuje w polityce światowej, na intersubiektywnych procesach, podczas których, przez włączanie i wyłączanie pewnych zagadnień do i z bezpieczeństwa, kształtowane jest jego pojęcie. W badaniu bezpieczeństwa nie idzie o odkrycie uniwersalnej prawdy o nim, lecz tylko o lepsze zrozumienie przyjmowanych wobec niego postaw, zachowań, ich skutków oraz możliwości wprowadzenia do nich zmian. Podejście takie sprawia, że sz.k. jest łączona z innymi nurtami badawczymi stosunków międzynarodowych, jak krytyczne studia nad bezpieczeństwem, teorie poststrukturalne (postmodernistyczne), a zwłaszcza konstruktywizm.

Szkoła kopenhaska

Sytuacja wpływająca negatywnie na poziom → bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska oraz wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych przedmiotowo organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków. Pojęcie sytuacji kryzysowej (s.kr.) odnosi się do dwóch rodzajów zagadnień: 1. dotyczy ,,poszkodowanych”, tj. ludzi, mienia i środowiska; w tym przypadku nie została zawężona do konkretnego rodzaju zagrożeń, np. naturalnych lub politycznych [→ zagrożenie; typologia zagrożeń]. W związku z tym może zostać spowodowana przez każde zagrożenie, jeśli jego skutki osiągną znaczną skalę, tzn. wpłyną negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia lub środowiska w znacznych rozmiarach. W rezultacie, co jest tego konsekwencją, zagrożenia te wywołają reakcję społeczną, np. obawy, przerażenie lub panikę. 2. dotyczy ,,odpowiedzialnych”, tj. organów administracji publicznej (samorządowej i rządowej), które są przedmiotowo właściwe ze względu na rodzaj zagrożenia, czyli odpowiadają za jego zwalczanie. Z s.kr. mamy do czynienia, jeśli występują znaczne ograniczenia w działaniu tych organów, przy tym ich miarą są posiadane przez nie siły (zasoby ludzkie) i środki (zasoby materialne, w tym finansowe, a także metody/sposoby umożliwiające skuteczne funkcjonowanie). Źródłem ograniczeń jest nieadekwatność sił i środków, tj. ich niezgodność, nieodpowiedniość. S.kr. jest pojęciem konstytuującym → zarządzanie kryzysowe, ponieważ pozwala na jego systemowe umiejscowienie między dwoma grupami zagrożeń: 1. zagrożeniami codziennymi (np. → kolizje drogowe) – wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia, niewielkie skutki, ograniczona reakcja społeczna, brak koordynacji oraz wspomagania reagujących służb, inspekcji i straży, brak dodatkowych uprawnień władczych; 2. zagrożeniami szczególnymi, skutkującymi wprowadzeniem któregoś ze → stanów nadzwyczajnych (→ stanu klęski żywiołowej, → stanu wyjątkowego, → stanu wojennego) – niskie prawdopodobieństwo wystąpienia; katastrofalne skutki; dramatyczna reakcja społeczna; niewystarczalność zwykłych, dotychczas stosowanych środków konstytucyjnych, prowadząca do zmian w zasadach działania organów władzy publicznej oraz zwiększenia zakresu ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela.

Sytuacja kryzysowa

Zagadnienie sposobu zarządzania sprawami ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego sprowadza się do dwóch podstawowych rozwiązań: centralistycznego oraz zdecentralizowanego. Przyjęte założenie przedstawia dwa zasadnicze modelowe rozwiązania organizacyjno-prawne. To stanowi jednak jedynie punkt wyjściowy dalszych rozważań, gdyż cała współczesna rzeczywistość policyjna [→ policja] mieści się między tymi dwoma skrajnymi biegunami. Jest to rzeczywistość będąca w stanie ciągłych zmian i przekształceń pod wpływem niżej skatalogowanych czynników. Czynniki mające wpływ na charakter i zmiany modelu policyjnego w danym kraju to: ustrój państwowo-prawny (demokratyczny lub totalitarny); społeczna kontrola działalności policji; rola samorządu terytorialnego w ochronie → porządku publicznego; rozwój ilościowy i jakościowy → przestępczości; zmiany zakresu zadań służb policyjnych w efekcie rozwoju technologicznego i społecznego; uwarunkowania historyczne. Upadek systemu komunistycznego w Europie Wschodniej spowodował również wiele skutków natury społecznej, których nie przewidywano w momencie rozpadu bloku wschodniego. Z jednej strony naturalne były zmiany strukturalne i organizacyjne w systemach ochrony porządku publicznego w krajach tej części Europy. Swoboda poruszania się, nadzieje na ogólny dobrobyt – podobny do tego, jaki sobie wyobrażano w krajach za żelazną kurtyną – oraz wprowadzenie w życie zasad wolnego rynku spowodowały gwałtowny wzrost przestępczości oraz pojawienie się nowych form i zjawisk → patologii społecznej. Jednocześnie ten swobodny przepływ świata przestępczego spowodował poważne konsekwencje dla służb policyjnych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, które wielokrotnie nie mogły sobie poradzić z nowymi formami przestępczości, przede wszystkim → przestępczości zorganizowanej. Rodziło to potrzebę zmian strukturalnych w systemach ochrony porządku publicznego w tych krajach, dostosowania się do zmieniających się warunków społecznych.



Duży wpływ na stopień scentralizowania lub zdecentralizowania organizacji służb policyjnych w poszczególnych krajach ma zakres kontroli społecznej wobec nich. Zwłaszcza na przełomie wieków XIX i XX problematyka udziału czynnika obywatelskiego w formie władz lokalnych na różnych szczeblach w działaniu służb policyjnych odgrywała istotną rolę w funkcjonowaniu sprawnego i jednocześnie praworządnego systemu ochrony porządku publicznego i walki z przestępczością i stanowiła najlepsze świadectwo stopnia rozwoju demokracji i społeczeństwa obywatelskiego w danym kraju. W niektórych państwach przyjęto nawet dość radykalne rozwiązania ustrojowo-organizacyjne. Samorząd spełniał rolę hegemona w sprawach ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego przy ograniczonym udziale państwa, a przyjęty system był całkowicie zdecentralizowany. Stanowiło to z jednej strony odzwierciedlenie dominacji poglądów liberalnych na funkcjonowanie społeczeństwa oraz życia publicznego (teoria tzw. wolnej gminy), z drugiej strony było odbiciem specyfiki rozwoju poszczególnych krajów europejskich. Rozwój cywilizacyjny, postęp technologiczny i gospodarczy, a jednocześnie antagonizowanie się stosunków społecznych oraz wzrost przestępczości pospolitej spowodowały, że ochrona porządku publicznego wymagała od służb policyjnych coraz większej profesjonalizacji. Dlatego też z biegiem czasu dominacja policji samorządowej stała się anachronizmem. Rozpoczął się powolny proces „upaństwawiania” spraw policyjnych. Odbywał się on w rozmaity sposób w zależności od tradycji, obowiązującego w danym kraju ustroju polityczno-prawnego oraz roli samorządu terytorialnego w sprawowaniu lokalnej władzy administracyjnej. Wykształciły się w tym zakresie dwa rodzaje systemów, które miały poważne implikacje w zakresie organizacji służb policyjnych. Pierwszy typ samorządu rozwijał się w krajach anglosaskich i polegał na tym, że obywatele mogli administrować sprawami publicznymi bezpośrednio przez wybrane przez siebie organa. Drugi typ miał zastosowanie w krajach kontynentalnych, gdzie mieszkańcy mieli wpływ na sprawy publiczne przez współdziałanie w tym zakresie z urzędnikami państwowymi.



W XX w. w wyniku kryzysu wartości oraz burzliwych zmian gospodarczych, społecznych i narodowościowych pojawiła się nowa forma państwa – totalitarnego. Początkowo w postaci porewolucyjnej Rosji sowieckiej, później państw faszystowskich (Niemiec hitlerowskich i Włoch Mussoliniego), aż wreszcie po II wojnie światowej powstał blok państw komunistycznych na czele z ZSRR. W warunkach totalitarnego państwa, nieważne czy faszystowskiego, czy też komunistycznego, istniał skrajnie scentralizowany i zbiurokratyzowany system policyjny, gdyż tylko w taki sposób można było kontrolować życie publiczne i ograniczać swobody obywatelskie. Walka z przestępczością była oceniana w kategoriach politycznych.



Jednocześnie od połowy XX w. wraz z postępem cywilizacyjnym oraz burzliwym rozwojem nowych form zagrożeń i przestępstw pojawiły się nowe wyzwania: nieodzowna stała się potrzeba tworzenia specjalistycznych służb policyjnych, a ponadto w ramach poszczególnych pionów organizowano scentralizowane struktury, które miały zapewnić szybki przepływ informacji, sprawną organizację walki z przestępczością oraz zawodową skuteczność. W związku z powyższym można przedstawić pewną propozycję klasyfikacji modeli systemów ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego w krajach Unii Europejskiej: 1. jednopodmiotowy, w ramach którego mamy do czynienia z systemami: a. państwowym (w zależności od specyfiki danego kraju system mniej lub bardziej zdecentralizowany czy też scentralizowany z określonym współudziałem władz lokalnych oraz czynnika społecznego); b. samorządowym (forma historyczna); 2. wielopodmiotowy: a. system o opcji centralistycznej – zakłada istnienie wielu rodzajów służb policyjnych różniących się pod względem pochodzenia (w tym także samorządowe), podległości, zakresu terytorialnego działania, kompetencji oraz funkcjonalności; b. system o opcji decentralistycznej.

Systemy policyjne w Unii Europejskiej

Teoretyczne ujęcia stanu lub procesu określanego mianem → bezpieczeństwa (bezp.), których efektem są liczne typologie. Jedna z pierwotnych i najbardziej elementarnych dzieli je na narodowe i międzynarodowe, a operując inną siatką pojęciową – wewnętrzne i zewnętrzne. Bardziej rozwinięta porządkuje bezp. według wyodrębnionych kryteriów identyfikowanych najczęściej jako: podmiotowe, przedmiotowe, przestrzenne, znaczenia, składników i obszaru organizacji.



W kryterium podmiotowym treścią badań jest sytuacja człowieka, stąd głównym zainteresowaniem objęta jest jednostka, społeczność lokalna, naród i ludzkość. Te konfiguracje społeczne są mnożone w zależności od obszaru badań. Ten kierunek badań współcześnie określany jest jako → human security – najbardziej wszechstronna i zaawansowana konceptualizacja → bezp. człowieka jako podmiotu.



W kryterium przedmiotowym bezp. dotyczy różnych jego dziedzin (określanych tradycyjnie płaszczyznami) oraz poszerzania jego następujących zakresów: katalogu chronionych wartości, zakresu środków i metod polityki bezp., przestrzennej wizji bezp. państw. Te składowe pozwoliły na wyróżnienie takich rodzajów bezp., jak: polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ideologiczne, religijne, morskie, ekologiczne. Zastrzec przy tym należy, że lista ta jest znacznie dłuższa. W kontekście poszerzania rozumienia bezp. w wymiarze przedmiotowym pojawiła się koncepcja bezp. wszechstronnego, identyfikowana jako comprehensive security. Wykracza ona poza tradycyjny zakres bezp. narodowego i międzynarodowego na płaszczyźnie militarnej, akcentuje potrzebę współdziałania państw w ochronie także innych dziedzin bezp. (jak np.: środowisko naturalne, energetyka czy przepływy finansowe) z zastosowaniem metod budowy zaufania, środków dyplomacji prewencyjnej oraz możliwości, jakie daje współcześnie informatyzacja i środki międzynarodowej komunikacji.



Aspekt przestrzenny bezp. jest swego rodzaju uzupełnieniem bezp. rozpatrywanego w wymiarze przedmiotowym. Zazwyczaj wyróżnia się: 1. → bezp. lokalne – jest to określony stan spokoju społeczności (zbiorowości zajmującej wspólnie konkretną przestrzeń) oparty na naturalnych relacjach społecznych; 2. bezp. subregionalne – dotyczy obszaru, który jest większy niż lokalny, lecz mniejszy niż regionalny (np. Europa Środkowa, Europa Zachodnia, region Morza Bałtyckiego); 3. bezp. regionalne – odnosi się do zagrożeń i przeciwdziałań wobec nich występujących w danym regionie (np. Europa, Afryka, Azja itp.); 4. bezp. globalne – dotyczy systemu wzajemnych relacji społeczności światowej przed wszelką destabilizacją.



Według kryterium znaczenia bezp. przejawia się jako: stan, poczucie, proces, cel, wartość, potrzeba, struktura, organizacja. Kryterium składników wyznacza bezp. negatywne (tylko przetrwanie) oraz pozytywne (przetrwanie i swoboda rozwoju). Kryterium obszaru organizacji określa bezp. jako wewnętrzne i zewnętrzne. W psychologii poczucie i zagrożenia bezp. traktowane są jako obiektywne bądź subiektywne.



Przedmiotem systematyki, oprócz bezp. jako stanu bądź procesu, są również → nauki o bezpieczeństwie jako dyscyplina naukowa. W tym obrębie proponuje się, by usystematyzowana metodologicznie refleksja o bezp. obejmowała: ogólną naukę o bezp. (teoria bezp.); dogmatykę bezp. (polityki bezp.); nauki pomocnicze. Rozwijając te składowe przyjmuje się, że teorię bezp. tworzy wiedza o bezpieczeństwie jako takim. Składają się na nią takie specjalności, jak kultura bezp., historia bezp., geografia bezp. czy prawne podstawy bezp. Zastrzec przy tym należy, że lista tych specjalności jest znacznie dłuższa. Dogmatykę bezp. tworzą bezp. doprecyzowane w nazwie przymiotnikiem, zarówno w ujęciu przedmiotowym, podmiotowym, jak i przestrzennym. Za nauki pomocnicze w tej konfiguracji uznaje się subdyscypliny powiązane z dogmatyką bezp. W dydaktyce akademickiej bezp. proponowane jest studentom na kierunkach identyfikowanych z reguły jako: bezp. narodowe, bezp. wewnętrzne, inżynieria bezp. [→ aksjologia bezpieczeństwa; filozofia bezpieczeństwa]

Systematyka bezpieczeństwa

(ang. Entry/Exit System EU) system rejestrujący dane o wjeździe, wyjeździe i niewpuszczeniu obywateli państw trzecich, którzy przekraczają zewnętrzne granice strefy → Schengen. Został ustanowiony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z 2017 r. Zakładane cele ogólne EES określono następująco: poprawa zarządzania granicami zewnętrznymi, przeciwdziałanie nieuregulowanej imigracji oraz usprawnienie zarządzania przepływami migracyjnymi. EES powinien w szczególności: ułatwiać identyfikację wszystkich osób, które nie spełniają warunków związanych z dozwolonym pobytem na terytorium państw członkowskich lub które przestały spełniać te warunki; pomagać zapobiegać przestępstwom terrorystycznym i innym poważnym przestępstwom oraz pomagać wykrywać takie przestępstwa i prowadzić w ich sprawie postępowania przygotowawcze. EES jest obsługiwany przez → Europejską Agencję ds. Zarządzania Operacyjnego Wielkoskalowymi Systemami Informatycznymi (eu-LISA). Planowane rozpoczęcie funkcjonowania EES miało nastąpić w 2020 r., jednakże w związku ze zmianą zasad kontroli granicznych w strefie Schengen na skutek → pandemii COVID-19 uruchomienie odroczono. Za główne cele operacyjne przygotowanego do realizacji systemu EES uznano: 1. rejestrowanie i przechowywanie daty, godziny i miejsca wjazdu i wyjazdu obywateli państw trzecich przekraczających granice państw członkowskich, na których działa EES; 2. obliczanie okresu dozwolonego pobytu takich obywateli państw trzecich; 3. generowanie wpisów informujących państwa członkowskie o upływie okresu dozwolonego pobytu; 4. rejestrowanie i przechowywanie daty, godziny i miejsca odmowy wjazdu udzielonej obywatelom państw trzecich, którym odmówiono wjazdu na pobyt krótkoterminowy, oraz rejestrowanie organu państwa członkowskiego, który odmówił wjazdu, i przyczyn odmowy.



Uruchomienie EES ma wzmocnić bezpieczeństwo wewnętrzne i walkę z → terroryzmem dzięki udostępnieniu rejestrów historii podróży organom ścigania oraz usprawnić odprawę graniczną poprzez automatyczne obliczanie czasu dozwolonego pobytu każdego podróżnego. EES wyeliminuje też istniejący system ręcznego umieszczania odcisków pieczęci w paszportach na rzecz rejestrowania w formie elektronicznej danych dotyczących wjazdów/wyjazdów (oraz informacje o odmowie wjazdu) obywateli państw trzecich mających zezwolenie na pobyt krótkoterminowy w strefie Schengen. Docelowo EES ma składać się z: systemu centralnego obsługującego skomputeryzowaną centralną bazę danych biometrycznych i alfanumerycznych; jednolitego interfejsu krajowego w każdym z państw członkowskich; bezpiecznego kanału komunikacyjnego między systemem centralnym EES i centralnym Wizowym Systemem Informacyjnym (VIS); bezpiecznej i zaszyfrowanej infrastruktury łączności między systemem centralnym EES i jednolitymi interfejsami krajowymi. Każde państwo członkowskie powinno podłączyć w bezpieczny sposób elementy swojej krajowej infrastruktury granicznej do jednolitego interfejsu krajowego.

System Wjazdu/Wyjazdu UE; EES

Układ elementów wyspecjalizowanych w dziedzinie → ratownictwa, celowo dobrany i uporządkowany, w którym zachodzi proces oddziaływania pomiędzy elementami, a także wymiana informacji z otoczeniem. Celem systemu ratowniczego (s.rat.) jest niesienie pomocy w warunkach → zagrożeń, w tym przede wszystkim ratowanie życia ludzkiego oraz ratowanie lub zabezpieczenie sprzętu, mienia lub środowiska, a także usuwanie skutków zaistniałych zagrożeń. Cechą charakterystyczną s.rat. jest precyzyjne określenie jego zadań oraz struktury funkcjonalnej. W przypadku złożonych systemów istotną cechą jest również wiarygodne odwzorowywanie rzeczywistych potrzeb systemu w danym momencie oraz jego podział na podsystemy (elementy) w układzie funkcjonalnym i przestrzennym, przy czym podział ten powinien wyraźnie wskazywać, jaki element wchodzi w skład jakiego podsystemu. Istotną cechą charakterystyczną s.rat., jako złożonego systemu działania, jest jego koherentność (spójność) tworząca zbiór przyczynowo-skutkowych powiązań pomiędzy elementami. Każda zmiana w zachowaniu pojedynczego elementu wpływa na funkcjonowanie innych elementów, a w konsekwencji doprowadza to do zmiany funkcjonowania całego s.rat. Te relacje przyczynowo-skutkowe mogą mieć zarówno pozytywne oddziaływanie na pracę innych elementów, jak i wręcz odwrotnie – mogą negatywnie wpływać na zachowania elementów i wynik ich pracy. Pozytywne oddziaływanie pomiędzy elementami określamy efektem synergicznej współpracy, a negatywne oddziaływanie nosi miano dyssynergii.



Skuteczny s.rat. charakteryzuje się ekwifinalnością, co oznacza, że podobne efekty można osiągać różnymi metodami w ramach odmiennych procesów organizacyjnych, zależnie od specyfiki, realizowanych zadań i otoczenia. Zatem dla systemu istotne jest wzajemne dopasowanie różnych jego elementów (podsystemów), ich współpraca, zgranie, a nie tylko ich oddzielne funkcjonowanie. Synergiczne współdziałanie sprawia, że wynik końcowy pracy systemu stanowi więcej niż zwykła suma efektów pracy poszczególnych elementów w układzie, gdy jeden element drugiemu nie przeszkadza, ale i nie pomaga, co jest prawdziwym sensem tworzenia systemów. Szczególną rolę dla s.rat. spełniają również interakcje z jego otoczeniem, np. zmiany prawne, zmiany demograficzne czy zmiany klimatyczne. System powinien być zdolny do wykonywania swoich funkcji, będąc w stanie wymiany materii, energii i informacji z otoczeniem i dążąc do zachowania równowagi dynamicznej. Obecnie w Polsce działają dwa główne s.rat.: Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy (KSRG) oraz system Państwowe Ratownictwo Medyczne (PRM). Najbardziej wszechstronną i wyspecjalizowaną formacją ratowniczą w Polsce wchodzącą w skład KSRG jest Państwowa Straż Pożarna specjalizująca się w → ochronie przeciwpożarowej (np. operacjach gaśniczych), która bierze również czynny udział w likwidacji miejscowych zagrożeń (działania ratownicze oraz poszukiwawczo-ratownicze), a także specjalizuje się w ratownictwie chemicznym, ekologicznym, technicznym, wodno-nurkowym, wysokościowym, a nawet medycznym w zakresie udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy. W skład systemu PRM wchodzi teleinformatyczny podsystem wspomagania dowodzenia, szpitalne oddziały ratunkowe, podsystem naziemnych zespołów ratownictwa oraz podsystem lotniczego pogotowia ratunkowego. Ponadto z systemem PRM współpracują centra urazowe oraz oddziały szpitalne wyspecjalizowane w leczeniu nagłych stanów zagrażających zdrowiu i życiu ludzi. W ramach systemów ratownictwa działają również, oprócz służb państwowych, podmioty pozarządowe (funkcjonujące na podstawie ustawy o stowarzyszeniach), takie m.in. jak Ochotnicza Straż Pożarna, Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe czy Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe.

System ratowniczy

Pojęcie, na które składa się ogół czynników związanych z wykonywaniem kary pozbawienia wolności w danym państwie, a więc zasady i cele wykonywania kary pozbawienia wolności oraz środki służące realizacji tych celów, przepisy prawa obowiązujące w tym zakresie, sposób odbywania kary, architektura i organizacja zakładów karnych lub aresztów śledczych. System penitencjarny łączy się niekiedy z pojęciem więziennictwa odnoszącym się do struktury organizacyjnej zakładów karnych i aresztów śledczych w danym państwie, w określonym czasie.

System penitencjarny

System odpowiedzialny za koordynację przedsięwzięć z zakresu monitorowania, wykrywania i alarmowania o <a>→</a> zagrożeniach w celu uniknięcia lub zmniejszenia rozmiarów następstw zdarzeń katastroficznych [→ katastrofa]. Ostrzeganie i alarmowanie ludności stanowi jedną z kluczowych powinności organów → zarządzania kryzysowego. Rozbudowa systemu ostrzegania i alarmowania ludności o zbliżającym się zagrożeniu jest jednym z głównych zadań → obrony cywilnej. Pojęcia: alarm, alarmowanie, ostrzeganie zostały określone w rozporządzeniu rady ministrów w sprawie systemów wykrywania i powiadamiania o ich wystąpieniu oraz właściwości organów w tych sprawach z 2013 r. Alarm to sygnał z dowolnego źródła o wykryciu takich zagrożeń, jak skażenia&nbsp; bądź o wystąpieniu → sytuacji kryzysowej na skutek katastrofy naturalnej lub technicznej, działań terrorystycznych, zagrożenia wojennego lub wojny. Alarmowanie to działania w celu natychmiastowego przekazania sygnału do władz, służb i do ludności na danym terenie informującego o zagrożeniu. Ostrzeganie to działania mające na celu przekazanie komunikatów uprzedzających o potencjalnych zagrożeniach i zalecających podjęcie działań zabezpieczających i ochronnych oraz instrukcje o sposobach wykonania tych działań. Krajowy System Wykrywania Skażeń i Alarmowania obejmuje systemy dziedzinowe i resortowe. Są to: system wykrywania skażeń Sił Zbrojnych RP; sieci i systemy nadzoru epidemiologicznego i kontroli chorób zakaźnych; system wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych; wojewódzkie systemy wykrywania i alarmowania. Organizacja alarmowania i ostrzegania ludności w sytuacjach zagrożenia stanowi element Krajowego Planu Zarządzania Kryzysowego oraz wojewódzkich, powiatowych i gminnych → planów zarządzania kryzysowego.

System ostrzegania i alarmowania

(ang. Schengen Information System) komputerowa baza danych pozwalająca na sprawdzenie, czy osoby lub przedmioty przekraczające granicę strefy → Schengen bądź już znajdujące się na jej terenie nie są poszukiwane, niejawnie nadzorowane lub czy nie dotyczy ich zakaz wstępu. System został utworzony na podstawie przepisów Konwencji wykonawczej z 1990 r. do układu z Schengen z 1985 r. SIS zbudowany był z jednostki centralnej systemu z siedzibą w Strasburgu, modułów krajowych działających w każdym państwie członkowskim oraz sieci komunikacyjnej między jednostką centralną i modułami krajowymi. W związku z poszerzeniem UE w 2004 r. o 10 krajów rozpoczęto prace nad wersją drugiej generacji (SIS II), który zaczął funkcjonować w kwietniu 2013 r. System ten zgodnie z założeniami powinien zawierać wpisy dotyczące: osób zaginionych w celu zapewnienia im bezpieczeństwa lub eliminacji zagrożeń; osób, których obecność jest wymagana do celów postępowania sądowego; osób lub przedmiotów w celu przeprowadzania kontroli niejawnych lub kontroli szczególnych; przedmiotów przeznaczonych do zajęcia lub wykorzystania jako dowód w postępowaniu karnym. Głównym atutem SIS II jest poprawa jakości danych i zdolności identyfikacji osób. Nowoczesne rozwiązania informatyczne umożliwiają przetwarzanie, obok danych alfanumerycznych, również danych biometrycznych (fotografii i odbitek linii papilarnych), co skutkuje sprawniejszą i dokładniejszą identyfikacją osób. Pozwala to na efektywne wykorzystanie instrumentów i mechanizmów, którymi dysponuje UE w związku ze zwalczaniem przestępczości oraz zapewnianiem poczucia bezpieczeństwa przy jednoczesnym zachowaniu zasady swobody przepływu osób. Od początku działalności SIS II (kwiecień 2013) do końca 2017 r. odnotowano 800 tys. trafień (średnio ponad 450 trafień dziennie). Trafienie oznacza, że osoba lub obiekt sprawdzany przez straż graniczną lub policję pasuje do informacji w bazie danych. W konsekwencji aresztowano prawie 40 tys. osób w związku z przestępstwem popełnionym w innym kraju członkowskim, a 150 tys. osobom odmówiono prawa do wjazdu lub pozostania w obszarze Schengen. Przepisy dorobku prawnego Schengen i prawa wspólnotowego dotyczące SIS zostały wdrożone do polskiego porządku prawnego w 2007 r.

System Informacyjny Schengen; SIS

Uporządkowany zbiór rozwiązań prawnych, organizacyjnych i materialnych, których celem jest osiąganie i utrzymywanie optymalnego w danych warunkach poziomu bezpieczeństwa w państwie. Kształt systemu bezpieczeństwa wewnętrznego (s.bezp.w.) określają przyjęte strategiczne kierunki polityki bezp. państwa. Na s.bezp.w. składają się organy oraz instytucje bezp. Szczególne miejsce zajmują tu instytucje policyjne [→ policja], → służby specjalne, służby ratownicze [→ ratownictwo], straże ochronne oraz inne instytucje zobowiązane do zapobiegania i przeciwdziałania zagrożeniom wewnętrznym. Włodzimierz Fehler ujmuje s.bezp.w. jako określony stan struktur społecznych, politycznych i ekonomicznych wewnątrz państwa i takie ich kształtowanie, aby zapewniały poczucie pewności jego obywatelom oraz stwarzały odpowiednie warunki do realizacji aspiracji tego państwa. Natomiast według Bernarda Wiśniewskiego jest to podsystem wyodrębniony z systemu → bezp. narodowego jako zbiór organów władzy i administracji publicznej, metod oraz sposobów działania związanych z ochroną porządku konstytucyjnego, życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed bezprawnymi działaniami, a także skutkami → klęsk żywiołowych i katastrof technicznych. S.bezp.w. – jako część → systemu bezp. państwa – składa się z podsystemu kierowania i podsystemów wykonawczych. Podsystem kierowania tworzą organy władzy publicznej: parlament, prezydent, premier i rada ministrów, ministrowie, centralne organy administracji państwowej, terenowe organy administracji rządowej, zespolonej i niezespolonej, organy samorządu terytorialnego, kierownicy jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania związane z wewnętrznym bezpieczeństwem państwa. Naczelnym zadaniem tego podsystemu jest zapewnienie ciągłości podejmowania decyzji oraz działań władczych mających na celu zapewnienie bezp. w państwie. Podsystem kierowania ściśle współpracuje oraz jest powiązany informacyjnie i personalnie z podsystemami wykonawczymi. W celu zapewnienia sprawnego przepływu i wymiany informacji pomiędzy podmiotami realizującymi zadania w zakresie kierowania tworzona jest także siatka powiązań koordynacyjno-informacyjnych w postaci różnego rodzaju komitetów, centrów i sztabów. Obok podsystemu kierowania można wyróżnić następujące podsystemy bezp. wewnętrznego: → bezp. ustrojowego, → bezp. publicznego, → porządku publicznego, bezp. informacyjnego, bezp. socjalnego, → ochrony granic, ratowniczy, sanitarno-epidemiologiczny, → zarządzania kryzysowego. Struktura i zasoby tych podsystemów są dostosowywane do zagrożeń i wyzwań wpływających na poziom bezp. w państwie we wszystkich dziedzinach aktywności społecznej.

System bezpieczeństwa wewnętrznego

Całość sił (podmiotów), środków oraz zasobów przeznaczonych przez państwo do realizacji zadań w dziedzinie bezpieczeństwa, odpowiednio do tych zadań zorganizowana (w podsystemy i ogniwa), utrzymywana i przygotowywana. System bezpieczeństwa państwa (s.bezp.p.) jest też definiowany jako skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów organizacyjnych, ludzkich i materiałowych ukierunkowanych na przeciwdziałanie wszelkim zagrożeniom państwa, a w szczególności o charakterze politycznym, gospodarczym, psychospołecznym, ekologicznym i militarnym. Na s.bezp.p. (narodowego) składają się wszystkie odpowiedzialne za bezpieczeństwo organy oraz instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Celem s.bezp.p. jest odpowiednie przygotowanie i wykorzystanie sił i środków będących w dyspozycji państwa do przeciwdziałania zagrożeniom godzącym w przetrwanie narodu i państwa, integralność terytorialną, niezależność polityczną i suwerenność, sprawne funkcjonowanie instytucji państwa oraz rozwój społeczno-gospodarczy.



S.bezp.p.<a> </a>obejmuje zarówno elementy → bezpieczeństwa zewnętrznego, jak i <a>→ </a>bezpieczeństwa wewnętrznego, ukierunkowane na zapewnienie → bezpieczeństwa narodowego w powiązaniu z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju. S.bezp.p. ma być gotowy do działania we wszystkich stanach, warunkach i okolicznościach funkcjonowania państwa, tj. w stanie: normalnym (stan normalnego funkcjonowania i doraźnego reagowania), kryzysowym, nadzwyczajnym oraz w stanie wojny, okupacji lub upadku państwa.



S.bezp.p. złożony jest z podsystemu kierowania oraz z dwóch kategorii podsystemów wykonawczych: militarnego i pozamilitarnego (ochronnego i wspomagającego). Podsystem kierowania jest kluczowym elementem s.bezp.p. Tworzą go organy władzy publicznej i kierownicy jednostek organizacyjnych wykonujący zadania związane z bezpieczeństwem narodowym wraz z organami doradczymi i aparatem administracyjnym (sztabowym) oraz procedurami funkcjonowania i stosowną infrastrukturą (stanowiska i centra kierowania oraz zarządzania, system łączności). Ma on żywotne znaczenie dla całego s.bezp.p.<a> </a>w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Zapewnia uzyskiwanie wiedzy o zagrożeniach i ich analizę, planowanie przygotowania i działania podsystemów operacyjnych i wsparcia oraz zarządzanie (dowodzenie) nimi w trakcie działań. Struktura organizacyjna systemu kierowania powstaje poprzez połączenie ujęcia funkcjonalnego z rzeczywistą strukturą władzy wykonawczej. Na kierowanie bezpieczeństwem narodowym składają się trzy podstawowe elementy: kierowanie obroną państwa (w Polsce właściwość prezydenta RP we współdziałaniu z radą ministrów), sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie obronności (w Polsce właściwość rady ministrów) oraz → zarządzanie kryzysowe (w Polsce właściwość rady ministrów, wojewodów, starostów oraz wójtów/burmistrzów/prezydentów miast). Kolejnym komponentem s.bezp.p.<a> </a>są dwa podsystemy wykonawcze – militarny (w Polsce Siły Zbrojne RP, → służby specjalne i dyplomacja) i pozamilitarny (ochrony państwa i ludności oraz wspomagania: społeczny i ekonomiczny). Podsystemy wykonawcze są podporządkowane podsystemowi kierowania. Tworzą je siły i środki przewidziane do realizacji ustawowo określonych zadań w dziedzinie bezpieczeństwa, pozostające w dyspozycji organów kierowania bezpieczeństwem, pozostające we właściwościach ministrów kierujących działami administracji rządowej, centralnych organów administracji rządowej, wojewodów, organów samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów odpowiedzialnych za realizację ustawowo określonych zadań w zakresie bezpieczeństwa narodowego. Podstawowym zadaniem podsystemów wykonawczych jest wczesne rozpoznawanie wyzwań i zapobieganie zagrożeniom bezpieczeństwa kraju, a w razie ich wystąpienia przeciwdziałanie negatywnym następstwom. Równie istotnym ich zadaniem jest zwiększanie potencjału państwa i jego zdolności do realizacji interesów narodowych. Wyróżnia się dwa rodzaje podsystemów (w tym ogniw) wykonawczch s.bezp.p.: operacyjne oraz wsparcia. Podsystemy operacyjne tworzą: 1. podsystem obronny państwa (obronności, obrony narodowej, bezpieczeństwa militarnego) – przeznaczony do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk i przeciwdziałania (zapobiegania i przeciwstawiania się) zewnętrznym zagrożeniom o charakterze polityczno-militarnym; 2. podsystemy ochronne państwa i ludności (bezpieczeństwa cywilnego, pozamilitarnego) – przeznaczone do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk i przeciwdziałania (zapobiegania i przeciwstawiania się) zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniom o charakterze niemilitarnym (cywilnym) [→ ryzyko bezpieczeństwa]. Podsystemy wsparcia to podmioty społeczne i gospodarcze przeznaczone do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk i przeciwdziałania (zapobiegania i przeciwstawiania się) zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniom o charakterze społecznym i gospodarczym, a także do społecznego i gospodarczego zasilania operacyjnych podsystemów bezpieczeństwa narodowego w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Efektywny s.b.p. musi być systemem zintegrowanym, to znaczy obejmującym zarówno elementy bezpieczeństwa zewnętrznego, jak i wewnętrznego. [→ ochrona państwa; system bezpieczeństwa wewnętrznego; siły zbrojne]

System bezpieczeństwa państwa

Zbiór istniejących i wzajemnie powiązanych w danym państwie elementów dedykowanych przeciwdziałaniu → terroryzmowi, obejmujących rozwiązania prawnokarne, instytucjonalne oraz kompetencyjne wyspecjalizowanych organów i realizowane w tym obszarze polityki. Struktura systemu antyterrorystycznego (s.antyt.) na szczeblu krajowym może być ujmowana funkcjonalnie poprzez obszary odpowiedzialności poszczególnych instytucji i agend w ramach określonych faz: 1. detekcja (nadzór i obserwacja); 2. prewencja (uniemożliwianie); 3. ochrona (osób i mienia); 4. działania wyprzedzające, czyli powstrzymanie działań terrorystycznych, w tym przechwytywanie lub rozbijanie grup/osób planujących zamachy; 5. zarządzanie skutkami – działania w fazie kryzysowej i postkryzysowej, czyli ograniczenia oddziaływania ataku; 6. etap atrybucji – dotyczący m.in. oceny zdolności odnalezienia sprawców ataku; 7. analiza i innowacja, czyli autorefleksyjność s.antyt. i jego aktorów w kontekście nowych wyzwań i zagrożeń. Elementami konstytuującymi i wpływającymi na efektywność s.antyt. danego państwa jest koordynacja i przepływ informacji pomiędzy instytucjami zaangażowanymi w zwalczanie terroryzmu oraz współpraca międzynarodowa. Działania antyt. skupiają się m.in. na: niwelowaniu podłoża terroryzmu; rozpoznaniu informacyjnym (uzyskiwaniu, analizowaniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji); zapobieganiu terroryzmowi poprzez ściganie sprawców przestępstw o podłożu terrorystycznym (w polskim systemie prawnokarnym → przestępstw o charakterze terrorystycznym) w myśl zasady 4U: ustalenie, ujęcie, ukaranie, uniemożliwienie; ograniczaniu zdolności operacyjnych terrorystów i aktywności ich sympatyków; zwiększaniu odporności na zamachy wśród potencjalnych celów (m.in. utwardzanie bezpieczeństwa fizycznego, profilaktyka antyt.); obronie bezpośredniej (działania kontrterrorystyczne); → zarządzaniu kryzysowym w przypadku wystąpienia incydentów o charakterze terrorystycznym (np. minimalizacja skutków incydentu i przywracanie stanu sprzed → sytuacji kryzysowej); komunikacji społecznej (antyt. polityka informacyjna, edukacja antyt.); koordynacji (wewnątrzobszarowej i międzyresortowej uwzględniającej działania ewaluacyjne i naprawcze); walce z → radykalizacją postaw i zachowań prowadzących do brutalnego ekstremizmu i terroryzmu (w tym → deradykalizacja, deprogramowanie, resocjalizacja i reintegracja ze społeczeństwem); współpracy międzynarodowej. [→ antyterroryzm; kontrterroryzm]

System antyterrorystyczny

(ang. not in my back yard – nie na moim podwórku, nie w moim ogródku) określenie zjawiska sprzeciwu społecznego wobec pewnych inwestycji w najbliższym sąsiedztwie danej wspólnoty. Jest to sytuacja, w której ogólnie opinia społeczna wykazuje poparcie dla realizacji danego rodzaju inwestycji, która jest potrzebna, ale opór lokalnej społeczności zamieszkującej pobliski teren uniemożliwia to przedsięwzięcie. Jego realizacja w innym miejscu również może być utrudniona, ponieważ tamtejsi mieszkańcy mogą zajmować podobne stanowisko, co powoduje blokowanie realizacji danego projektu czy inwestycji. NIMBY oznacza zaistnienie → konfliktu społecznego. Opór wobec inwestycji wynika najczęściej z ich potencjalnej uciążliwości dla mieszkańców (np. maszty przekaźnikowe, autostrada, linia kolejowa, lotnisko, spalarnia odpadów, elektrownia jądrowa) lub uprzedzeń wobec grup społecznych (ośrodki resocjalizacyjne, dla migrantów, ośrodki pomocy dla bezdomnych itp.). Ponadto sprzeciw może wynikać z następujących względów: obniżenie poziomu bezpieczeństwa, zaburzenie estetyki sąsiedztwa, spadek wartości nieruchomości, niechęć wobec deweloperów. Do powstawania i nasilania konfliktów typu NIMBY mogą przyczyniać się ponadto następujące czynniki: brak informacji lub niewystarczająca informacja, sprzeczność interesów lub postrzeganie ich jako sprzecznych, różnice w sferze wartości czy niewłaściwe relacje między stronami konfliktu.



NIMBY<a> </a>oznacza swoistą aktywność społeczną w sferze prawa i polityki, w szczególności lobbing wobec samorządu lokalnego czy regionalnego. Takie działania ukierunkowane są m.in. na zablokowanie projektowanej inwestycji, uchwalenie planów zagospodarowania przestrzennego zgodnych z oczekiwaniami społeczności lokalnej. Syndrom NIMBY może być rozpatrywany w kilku różnych wymiarach: 1. ekonomicznym – opór społeczny może generować dodatkowe koszty związane z przeniesieniem inwestycji w miejsce, gdzie budowa będzie jak najmniej dotkliwa dla społeczeństwa (jeśli jest taka możliwość); 2. politycznym – decydenci projektując określone rozwiązania powinni uwzględniać potencjalne niezadowolenie społeczne i trudności związane z wdrażaniem nowych inwestycji; 3. społecznym – z jednej strony jest to przykład „egoizmu” społeczności lokalnej protestującej przeciwko inwestycji w ich sąsiedztwie, z drugiej strony taki opór można niekiedy uznać za racjonalne działanie przeciwko lokalizacji szkodliwej inwestycji.

Syndrom NIMBY

Interdyscyplinarny obszar badań (subdyscyplina) zajmujący się opisem i analizą służb wywiadowczych, zachodzących w nich procesów, relacji z otoczeniem zewnętrznym. Służby wywiadowcze (sł.w.) są szczególnym obiektem zainteresowania → nauk o bezpieczeństwie z racji ich roli w procesach decyzyjnych [→ wywiad].



Sł.w. mogą być badane z różnych perspektyw badawczych. Dla nauk o polityce i administracji istotne jest analizowanie wywiadu jako części struktur administracji państwowej dostarczającej informacji ośrodkom decyzyjnym, dotyczy to więc głównie wywiadu politycznego. W przypadku nauk o bezpieczeństwie ważne jest z kolei postrzeganie wywiadu jako elementu zdobywania informacji o → zagrożeniach różnego typu – co rozszerza pole badań na wywiad kryminalny, rozpoznanie wojskowe, wywiad gospodarczy. Przedmiotem zainteresowania jest tu bardziej proces informacyjny niż same instytucje. Z kolei z perspektywy nauk historycznych badanie działalności wywiadowczej jest interesujące jako pomoc w wyjaśnianiu trudnych do zbadania innymi drogami zdarzeń i zjawisk z przeszłości, więc przedmiotem zainteresowania są zwłaszcza wytworzone przez sł.w. dokumenty, w tym analizy, raporty, meldunki od źródeł osobowych (OZI) oraz relacje i wspomnienia oficerów operacyjnych i analityków.



Zasadniczą zaletą studiów nad wywiadem jest opis (a czasem wręcz ujawnianie) i analiza niejawnych mechanizmów wpływających na decyzje polityczne, wojskowe, gospodarcze i inne. Pozwala to więc w pełni opisać i zrozumieć rzeczywistość oraz wydarzenia i procesy historyczne. Największym jednak wyzwaniem i problemem jest trudność w dostępie do dokumentów, które często są niejawne lub podlegają niszczeniu, oraz szczególna kultura tajności sł.w. Weryfikacja uzyskanych w toku badań informacji może być więc problematyczna. Jednocześnie część instytucji państwowych z zakresu sł.w. prowadzi w ramach dialogu z otoczeniem zewnętrznym, zwłaszcza naukowym, różne formy aktywności naukowej. Przykładem mogą być: ośrodek Center for the Study of Intelligence istniejący w strukturze Centralnej Agencji Wywiadowczej (USA), wydający periodyk naukowy i monografie, a także wydawane przez polską Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego czasopismo „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego”. W ramach studiów nad wywiadem oprócz działalności naukowej prowadzi się także działalność dydaktyczną służącą w założeniu kształceniu na potrzeby służb wywiadu i kontrwywiadu. Przykładem może być National Intelligence University w Waszyngtonie.

Studia nad wywiadem

Reakcja organizmu na wydarzenia, które zakłócają jego równowagę, obciążają lub przekraczają zdolności do skutecznego poradzenia sobie. Termin pochodzi z fizyki i odnosi się do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Pojęcie to w 1926 r. po raz pierwszy wprowadził do nauk o zdrowiu Hans Selye. W literaturze przedmiotu, a przede wszystkim w potocznym rozumieniu, wyróżnić można trzy zasadnicze podejścia do pojęcia stres (s.): 1. s. jako bodziec (stresor) bądź wydarzenie o określonych właściwościach; 2. s. jako reakcja, zwłaszcza emocjonalna; 3. s. rozpatrywany w kategoriach relacji między czynnikami zewnętrznymi a ich odbiorem przez podmiot. W ramach pierwszego podejścia s. utożsamiany bywa z czynnikami zewnętrznymi(bodźcami, zespołami bodźców lub określoną sytuacją) powodującymi konieczność podjęcia przez podmiot aktywności przystosowawczej, ukierunkowanej na zredukowanie rozbieżności między wymaganiami otoczenia i możliwościami sprostania tym wymaganiom. S. bywa także traktowany jako reakcja człowieka (zwłaszcza emocjonalna) na zmiany pojawiające się w polu sytuacji konkretnego człowieka. Biorąc pod uwagę wpływ sytuacji trudnych na człowieka, utożsamia się s. psychiczny (psychologiczny) ze stanem podwyższonej aktywizacji organizmu wywołanym czynnikami zewnętrznymi – stanem emocjonalnym (→ napięciem) odczuwanym przez podmiot jako przykry i dezorganizujący jego aktywność.



Oba przedstawione stanowiska w kwestii istoty stresu (s. jako bodziec lub jako reakcja na bodziec) przechodzą jednak stopniowo do historii. Współcześnie w psychologii dominuje podejście zakładające, że s. jest szczególnym rodzajem relacji między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka jako podmiotu danej sytuacji. Spośród licznych stanowisk w kwestii interpretacji s. nieco bliższej analizie poddawane są następujące podejścia: 1. biologiczne (medyczne) podejście Hansa Selye’a; 2. transakcyjna koncepcja s. Richarda Lazarusa; 3. model zachowania zasobów Stevana Hobfolla, zdobywający coraz powszechniejsze uznanie.



Biologiczne podejście do s. zostało ukształtowane głównie pod wpływem poglądów Selye’a, który uważał, że s. jest reakcją podmiotu na stawiane mu wymagania. Zarówno w toku codziennej aktywności, jak i w sytuacjach szczególnych oddziałują na człowieka różnego rodzaju czynniki fizyczne i psychiczne określane przez autora stresorami. Część z nich jest traktowana jako źródło przyjemnych doznań i może spełniać pozytywną funkcję, gdyż w pewnych sytuacjach mobilizuje człowieka do efektywniejszego działania. Taki pozytywny s. Selye określa mianem eustresu. Natomiast inny rodzaj s., nazywany dystresem, może stanowić poważne obciążenie dla systemu regulacji podmiotu oraz powodować szkody.



W podejściu transakcyjnym s. nie jest lokalizowany ani w samym podmiocie, ani też w jego otoczeniu, lecz traktowany jest najczęściej w kategoriach relacji między wymaganiami stawianymi przez otoczenie i możliwościami sprostania im przez człowieka. Należy podkreślić, iż przez część zwolenników omawianego podejścia s. nie tyle jest utożsamiany z samą relacją, lecz traktowany jako stan będący jej następstwem, przejawiający się silnymi negatywnymi emocjami. Koncepcją s., wobec której zainteresowanie w ostatnich latach znacznie wzrosło, jest koncepcja zachowania zasobów. Jej autor Stevan E. Hobfoll przyjmuje założenie, że wystarczającą przyczyną s. jest rzeczywista bądź tylko spostrzegana przez człowieka utrata zasobów, a także sytuacja, w której nie następuje ich oczekiwany wzrost. Zasobami nazywa autor wszystko, co ma dla podmiotu określoną wartość, to, co jest dlań cenne nie tylko dlatego, że umożliwia przetrwanie, lecz jest również koniecznym warunkiem uzyskania i zachowania pożądanych stanów rzeczy. Najczęściej zasoby te dzielimy na: 1. materialne (mieszkanie/dom i wartościowe elementy jego wyposażenia, jacht, samochód, precjoza itp.); 2. osobiste (samoocena, optymizm, własna skuteczność oraz nadzieja itp.); 3. zasoby stanu (zdrowie, zatrudnienie i pewność pracy, a także udany związek małżeński itp.); 4. zasoby energii (takie jak pieniądze oraz wiedza, ich właściwością jest możliwość wymieniania na pozostałe rodzaje zasobów).

Stres

<a href="https://encyklopedia.wnpism.uw.edu.pl/ebw/schengen-strefa-schengen">→ Schengen</a>

Strefa Schengen

Obszar walki prowadzonej przez państwa za pomocą → sił zbrojnych, na którym obowiązuje → stan wojenny i jego specjalne, dodatkowe rozwiązania organizacyjne. Rozwiązania te są inne od ,,zwykłych” reguł stanu wojennego. Zakres terytorialny strefy bezpośrednich działań wojennych (s.b.dz.w.) obejmuje określone obszary państwa i nie musi wpisywać się w jego podział administracyjny. Przykładowo, może być wyznaczany przeszkodami terenowymi (naturalnymi lub sztucznymi) i odpowiadać strefie działania związków operacyjnych, rozciągając się od linii rozgraniczającej siły zbrojne na głębokość kilkudziesięciu kilometrów. W Polsce o uznaniu określonych obszarów państwa za s.b.dz.w. decyduje prezydent na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych. W strefie tej można: 1. określić zasady działania organów władzy publicznej, inne niż w pozostałej części państwa objętej stanem wojennym; 2. zawiesić funkcjonowanie tych organów; 3. przekazać organom wojskowym określone kompetencje organów władzy publicznej. Postanowienia przyjmuje rada ministrów, a Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych jest ich wnioskodawcą. Ponadto Naczelny Dowódca wyznacza strefowe organy wojskowe, które mają realizować zadania administracji rządowej i samorządowej oraz określa ich zadania i kompetencje. W s.b.dz.w. Siły Zbrojne RP są najważniejszym podmiotem stanu wojennego, a możliwość zastępowania przez nie władzy cywilnej, czyli de facto przejmowania pełni władzy, stanowi o istocie stanu wojennego.

Strefa bezpośrednich działań wojennych

Umundurowana formacja tworzona przez radę gminy (wiejskiej lub miejskiej), która ma służyć do ochrony →&nbsp;porządku publicznego na terenie gminy. Samorząd terytorialny powołany jest do zaspokajania zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych. Jedną z nich jest potrzeba poczucia → bezpieczeństwa osobistego członków społeczności lokalnych. Jednocześnie jako podmiot administracji publicznej realizuje zadania z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego, → ochrony przeciwpożarowej i → zarządzania kryzysowego. Zakres tych zadań uzależniony jest od stopnia decentralizacji władzy publicznej. Jednostki samorządu terytorialnego realizują te zadania poprzez wydawanie aktów prawa administracyjnego w obszarze bezpieczeństwa obywateli, oddziaływanie na funkcjonowanie państwowych instytucji, w tym przede wszystkim na policję. Ponadto samorząd terytorialny, zwłaszcza na poziomie lokalnym, może tworzyć własne samorządowe służby policyjne w formie podległej jednostki organizacyjnej.



W Europie mieliśmy do czynienia z dwoma modelami udziału samorządu terytorialnego w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego. W pierwszym modelu jedynym podmiotem odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa były policje samorządowe funkcjonujące bez udziału państwa. Ten model występował w krajach skandynawskich, jednak od połowy lat 60. XX w. został zarzucony. Częstszym rozwiązaniem organizacyjnym jest model dualistyczny – na poziomie lokalnym obok formacji państwowych działają samorządowe policje. W Polsce po zmianach ustrojowych w 1989 r. początkowo straże miejskie działały na podstawie ustawy o Policji z 1990 r. Dopiero w 1997 r. sejm uchwalił ustawę o strażach gminnych, na mocy której straż gminna/miejska jako umundurowana formacja tworzona przez radę gminy/miejską miała służyć do ochrony porządku publicznego na terenie gminy/miasta. Podlega ona bezpośrednio organowi wykonawczemu w gminie (wójtowi/burmistrzowi/prezydentowi miasta). Do jej zadań należy: ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych; czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego; kontrola publicznego transportu zbiorowego; współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie ratowania życia i zdrowia obywateli, pomocy w usuwaniu → awarii technicznych i skutków → klęsk żywiołowych oraz innych miejscowych zagrożeń; ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej; współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku podczas zgromadzeń i imprez publicznych.

Straż gminna/miejska

Formy, metody i sposoby przeciwdziałania zjawisku → przestępczości i innym negatywnym zjawiskom społecznym. Zapobieganie przestępczości to działalność zmierzająca do eliminowania (osłabiania, ograniczania) określonego zjawiska, zdarzeń lub działań oraz ich skutków. Chodzi o reakcję na sytuacje niepożądane ze strony organów/instytucji podejmujących aktywność w zakresie ich eliminacji. Innymi słowy strategie zapobiegania przestępczości (st.z.prz.) to kompleks działań operujących środkami zmierzającymi do zmniejszenia rozmiaru i ciężaru przestępczości przez oddziaływanie ukierunkowane na okoliczności (sytuacje) sprzyjające popełnianiu przestępstw, potencjalne ofiary, potencjalnych sprawców lub wszystkich obywateli. Uwzględnia dwa aspekty profilaktyki: uprzedzający i objawowy.



Stadia zapobiegania przestępczości można podzielić na trzy etapy działań strategicznych: etap działań<a> </a>pierwotnych związanych z polityką społeczną i ekonomiczną, które służą eliminacji warunków ułatwiających popełnianie przestępstw (st. kreatywne zapobiegania przestępczości); etap działań wtórnych związanych z usuwaniem warunków sprzyjających popełnianiu przestępstw oraz tworzeniem barier w ich popełnianiu (st. z zakresu inżynierii społecznej, technologii i technik opartych na profilaktyce sytuacyjnej); etap działań następczych związanych z działaniem sformalizowanych instytucji wymiaru sprawiedliwości (st. destruktywne). Najczęściej st.z.prz. traktowane są jako fragment kontroli społecznej. Działania zapobiegające przestępczości mogą polegać na jej eliminacji lub na rozwijaniu zjawisk pożądanych ze społecznego punktu widzenia, aby wypierały przestępczość. Stąd wyróżnia się dwa główne typy st.z.prz.: destruktywny i kreatywny. Z tej perspektywy współczesne st.z.prz. nasycone są w coraz większym stopniu elementami charakterystycznymi dla st. kreatywnych. Obecne st.z.prz. oddziałują na różnych poziomach, ale w teorii i praktyce eksponuje się podejście proaktywne. Polega ono na analizowaniu i prognozowaniu → zagrożeń w celu identyfikacji czynników → ryzyka, a następnie na podejmowaniu działań pozwalających na kontrolowanie ich, jeszcze przed bezpośrednim wystąpieniem zagrożeń (np. wzrost liczby nietrzeźwych kierujących pojazdami wpływa na poziom bezpieczeństwa w ruchu drogowym). [→ prewencja kryminalna; profilaktyka społeczna]

Strategie zapobiegania przestępczości

Narzędzie planowania strategicznego (zarządzania) stosowane w celu uzyskania celowej i uporządkowanej informacyjnej bazy dokonywania wyborów, podejmowania decyzji (głównie strategicznych) na każdym etapie procesu planowania (zarządzania) (Cezary Rutkowski). Strategiczny przegląd bezpieczeństwa (st.p.bezp.) określa się w amerykańskiej doktrynie planowania operacji strategicznych jako ciągły proces, w ramach którego prowadzi się ocenę środowiska strategicznego pod kątem identyfikacji czynników mających wpływ na → strategię bezpieczeństwapaństwa, implikujących zmiany tej strategii. W dwóch przytoczonych definicjach zakłada się, że przeglądy strategiczne stanowią systemowy mechanizm ciągłego (oraz cyklicznego lub sytuacyjnego – w zależności od potrzeb) zapewniania możliwie pełnego i wiarygodnego zbioru informacji inicjującej lub wspierającej planowanie strategiczne bezpieczeństwa, obronności państwa oraz zarządzania nimi. Jakkolwiek przygotowanie i pilotowanie st.p.bezp. pozostaje w kompetencji wyspecjalizowanych organów administracji państwa, to zalecane jest możliwie najszersze zaangażowanie wszystkich środowisk do uczestnictwa w przeglądzie. Treści przeglądów, nie objęte tajemnicą, zazwyczaj publikuje się w białych księgach, a także niekiedy w raportach (z wyłączeniem części niejawnych).



Dokonywane dotychczas st.p.bezp. często nie spełniały niektórych definicyjnych kryteriów. W większości przypadków nie stanowiły one (i nie stanowią) systemowych mechanizmów ani „ciągłego” procesu. Ta uwaga dotyczy także realiów Polski. Pierwszy (i jak dotąd jedyny) st.p.bezp. w Polsce przeprowadzono w latach 2011–2012. Stanowił pierwszy etap w cyklu działania strategicznego, zakończony „Rekomendacjami”. Pierwszym krokiem służącym ich wdrażaniu był niejawny raport przedstawiony rządowi. Drugim krokiem było przygotowanie i publikacja „Białej księgi”. Trzecim – wydanie nowej strategii bezpieczeństwa narodowego, która odzwierciedla i zawiera podstawowe rekomendacje. Krok kolejny stanowiło wydanie Polityczno-Strategicznej Dyrektywy Obronnej RP. St.p.bezp. obejmujące kompleks zagadnień z zakresu bezpieczeństwa narodowego poprzedzały strategiczne przeglądy obronne (obronności). Pierwsze znane przeglądy obronne, później na różne sposoby naśladowane, odbyły się w USA, Wielkiej Brytanii i Niemczech. W USA począwszy od 1997 r. przyjęły postać cyklicznych, dokonywanych co cztery lata Quadrennial Defense Review. Charakter st.p.bezp. miały prace studyjne prowadzone w Niemczech w latach 2000–2001 pod kierownictwem byłego prezydenta poprzedzające reformę Bundeswehry. W Wielkiej Brytanii w 2000 r., dwa lata po przeglądzie obronnym (Strategic Defence Review), przeprowadzony został przegląd obrony i bezpieczeństwa (Strategic Defence and Security Review). W Polsce pierwszy strategiczny przegląd obronny przeprowadzono w latach 2005–2006. Zawarte w nim wnioski i rekomendacje zostały jednak odrzucone. [→ strategia; bezpieczeństwo narodowe; bezpieczeństwo państwa]

Strategiczny przegląd bezpieczeństwa

Została sformalizowana w dokumencie przyjętym (pod takąż nazwą) przez Radę Europejską w 2010 r. (stanowiła uzupełnienie „Strategii bezpieczeństwa Europy w wymiarze zewnętrznym” przyjętej w 2003); w 2015 r. Komisja Europejska przyjęła „Europejską agendę bezpieczeństwa na lata 2015–2020”, w której stwierdzono, że określone we wcześniejszym dokumencie cele strategiczne zachowują ważność i powinny być nadal realizowane; podobnie w kolejnej strategii UE na lata 2020–2025. W dokumencie z 2010 r. stwierdzono, że: „Bezpieczeństwo wewnętrzne należy rozumieć jako szerokie i kompleksowe pojęcie, łączące wiele sektorów, mające stanowić odpowiedź na wspomniane i inne poważne zagrożenia (w tym klęski żywiołowe i antropogeniczne, takie jak pożary lasów, trzęsienia ziemi, powodzie i wichury), które mają bezpośredni wpływ na życie, bezpieczeństwo i komfort obywateli”. Konkretyzując te → zagrożenia, zaliczono do nich: → terroryzm w każdej postaci cechujący się absolutnym lekceważeniem życia ludzkiego i wartości demokratycznych; → przestępczość<a> </a>poważną i zorganizowaną objawiająca się w wielorakich formach bez względu na granice państwowe; → cyberprzestępczość stanowiącą globalne techniczne, transgraniczne i anonimowe zagrożenie systemów informacyjnych; → przestępczość transgraniczną mającą zasadniczy wpływ na codzienne życie Europejczyków; → przemoc samą w sobie zwiększającą szkody już wywoływane przestępczością i krzywdzącą społeczeństwo; → klęski żywiołowe i antropogeniczne, takie jak pożary lasów, trzęsienia ziemi, powodzie, wichury, susze, awarie energetyczne i duże awarie systemów informacyjno-komunikacyjnych, zagrażające bezpieczeństwu i ochronie.



W „Europejskiej agendzie bezpieczeństwa na lata 2015–2020” z 2015 r. zaznaczono, że wprawdzie to państwa członkowskie UE są w pierwszej kolejności odpowiedzialne za bezpieczeństwo, ale nie są one już w stanie osiągnąć go samodzielnie. Dlatego unijne i wewnętrzne podmioty powinny lepiej współpracować w zakresie zwalczania zagrożeń, przy pełnym poszanowaniu zobowiązań państw w zakresie przestrzegania prawa i ochrony → bezpieczeństwa wewnętrznego. Wskazano jednocześnie na trzy priorytety odnoszące się do bezpieczeństwa wewnętrznego wymagające ściślejszej współpracy: zwalczanie terroryzmu i zapobieganie radykalizacji; zwalczanie poważnej i zorganizowanej przestępczości; skuteczne przeciwdziałanie cyberprzestępczości.<a> </a>Założone cele mają zostać osiągnięte za pomocą lepszego wykorzystania dotychczasowych narzędzi stworzonych przez UE, a zatem m.in. poprzez: lepszą wymianę informacji między instytucjami i agencjami UE, państwami członkowskimi i organami krajowymi; zintensyfikowanie współpracy operacyjnej; działania wspierające, takie jak szkolenia, finansowanie, badania i innowacje. W strategii UE na lata 2020–2025 podkreślono, że w Europie stale zmienia się „krajobraz bezpieczeństwa”, a nowy kierunek w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego określono jako koncentrujący się na trzech głównych obszarach priorytetowych: zwalczanie przestępczości zorganizowanej, zwalczanie terroryzmu i radykalizacji postaw oraz walka z przestępczością w erze cyfrowej. W 2016 r. Rada Europy w raporcie „Stan demokracji, praw człowieka i praworządności w Europie” określiła pięć filarów tzw. bezpieczeństwa demokratycznego (democratic security). Są to: skuteczne i niezawisłe sądownictwo; swoboda wypowiedzi; wolność zgromadzeń i stowarzyszania się; funkcjonowanie demokratycznych instytucji; społeczeństwo integracyjne oraz demokratyczne obywatelstwo.

Strategia bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej

W lakonicznym ujęciu definiuje się jako dziedzinę strategii narodowej, obejmującej tworzenie, przygotowanie i wykorzystanie potencjału państwa do przeciwdziałania wszelkim zagrożeniom jego bytu i rozwoju. Strategię narodową (której dziedziną jest strategia bezpieczeństwa narodowego) definiuje się jako teorię i praktykę działania państwa ukierunkowanego na osiągnięcie założonych celów we wszystkich dziedzinach ujmowanych w skali ogólnej i mających charakter długofalowy. Jakkolwiek pojęcia „państwa” i „narodu” nie są synonimiczne, to w praktyce, a także w teorii bezpieczeństwa używa się je zamiennie, przy czym w praktyce najczęściej stosuje się termin strategia bezpieczeństwa narodowego.



→ Strategia, w tym szczególnie strategia bezpieczeństwa, według zdecydowanej większości definicji ma dwie warstwy – dwa wymiary, które w pewnym skrócie można nazwać teoretycznym i praktycznym. W wymiarze praktycznym założenia i treści strategii bezpieczeństwa państwa (st.bezp.p.) wyrażają dokumenty zatytułowane zazwyczaj „strategia bezpieczeństwa narodowego”, niekiedy prezentowane jako „koncepcje strategiczne”. Publikowanie st.bezp. jest standardem w stosunkach międzynarodowych. To jeden ze środków budowy zaufania w myśl Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1975).



Nie ma jednego obowiązującego wzorca deklarowanej st.bezp.p. Publikowane dokumenty różnią się między sobą przede wszystkim wewnętrzną strukturą, objętością, językiem. Różnią się też treściami. Pewne różnice występują także w kolejnych edycjach st. tego samego państwa. Należy mieć na uwadze, że publikuje się jedynie dokument „główny”, zawierający to, co mieści się w ogólnym standardzie. St.bezp.p. (podobnie jak strategię państwową, polistrategię) najpełniej oddaje dopiero szereg dokumentów powiązanych ze sobą, tworzących spójny system. Rozwinięcie i dopełnienie st.bezp.p. zawierają dokumenty opisujące strategie szczegółowe. W Polsce treści tych strategii są zawarte w „Polityczno-Strategicznej Dyrektywie Obronnej Rzeczypospolitej Polskiej” oraz w „Strategii Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”. [→ bezpieczeństwo narodowe; bezpieczeństwo państwa]

Strategia bezpieczeństwa państwa

Teoria i praktyka działania ukierunkowanego na osiągnięcie założonych celów w danej dziedzinie, ujmowanych w skali ogólnej i mających charakter długofalowy; rozumiana jest także jako teoria i praktyka określająca zasady i generalne sposoby działania przez kierownicze organa w danej dziedzinie, ujmowane w skali celów i ich urzeczywistniania o dużym horyzoncie czasowo-przestrzennym. W bardzo dużym uproszczeniu można powiedzieć, że strategia (st.) to droga postępowania w procesie optymalizacji celów w stosunku do posiadanych środków oraz przyporządkowania środków do osiągania założonych celów. St. najogólniej rzecz biorąc to kategoria prakseologiczna, dotycząca sprawnego działania, odnosząca się do generalnych metod postępowania (sposobów).



Współcześnie kategorię „strategia” stosuje się szeroko na gruncie wielu dziedzin życia społecznego, służy ona do określenia wielu rodzajów działań o podstawowym dla danej dziedziny znaczeniu. W języku potocznym oznacza każde planowe, długofalowe działanie.



St. w jej pierwotnym znaczeniu była pojmowana jako część sztuki wojennej – hierarchicznie nadrzędną w stosunku do pozostałych (taktyki i sztuki operacyjnej). Słowo st. pochodzi z greckiego strategos od stratos i agein – prowadzę; oznaczało sztukę dowodzenia wojskami przez naczelnego wodza. Dynamiczny rozrost zakresu pojęciowego tego terminu datuje się od połowy XX w.; jego zastosowanie zyskiwało wręcz uniwersalny charakter. St. w szerszym rozumieniu dotyczyła pełnego spektrum celów narodowych i sposobów ich osiągania. Definiuje się ją odtąd jako koncepcyjno-decyzyjną i realizacyjną fazę polityki → państwa w skali ogólnych celów i sposobów ich urzeczywistniania.



Różnym zakresom działalności (polityki) odpowiadają specyficzne st. Całościowo ujmowanej działalności państwa odpowiada st. narodowa oraz st. bezpieczeństwa narodowego. Działalności (polityce) w takich dziedzinach, jak np. gospodarka, obrona, oświata odpowiadają st.: gospodarcza, obronna, oświatowa. Działalności państwa w zakresie przygotowań wojennych i prowadzenia wojny odpowiada st. wojenna; polityce wojskowej – st. wojskowa. Współcześnie st. jako niezbędne narzędzie jest stosowana nie tylko na poziomie państwa – stanowi stały element funkcjonowania różnych podmiotów/organizacji na wielu poziomach, st. stosuje się w zarządzaniu przedsiębiorstwami, działalności partii politycznych, w sporcie i innych dziedzinach.[→ strategia bezpieczeństwa państwa; strategia bezpieczeństwa wewnętrznego UE; strategiczny przegląd bezpieczeństwa; strategie zapobiegania przestępczości]

Strategia

Instytucja polityczno-prawna będąca rodzajem → stanu nadzwyczajnego, której odrębność wyznaczają: 1. charakter szczególnych → zagrożeń; 2. ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela; 3. zmiany w organizacji funkcjonowania państwa.



Ad. 1. Stan wyjątkowy (s.wyj.) można wprowadzić z powodu zagrożeń wewnętrznych o charakterze politycznym, tj. zagrożenia: konstytucyjnego ustroju państwa (np. zamach stanu, zamach terrorystyczny), bezpieczeństwa obywateli (np. masowy bandytyzm, zamieszki) lub porządku konstytucyjnego (np. blokady dróg, strajki). Zagrożenia te odznaczają się szerokim zakresem oraz niedookreślonością, co pozwala na ich zróżnicowane interpretacje. W związku z tym s.wyj. stanowi wzorcowy rodzaj stanu nadzwyczajnego rozumianego jako instytucja polityczna, w którym decyzja o jego wprowadzeniu ma charakter uznaniowy, częstokroć kontrowersyjny, zawsze dowodzi tego, że państwo nie może pozostać bezbronne w obliczu szczególnych zagrożeń. W państwach, w których nie unormowano → stanu klęski żywiołowej, s.wyj. można zastosować także z powodu zagrożeń naturalnych lub technicznych. W związku z tym pojęcie s.wyj. ma charakter ogólny i pełni funkcje stanu nadzwyczajnego.



Ad. 2. S.wyj. umożliwia znaczne ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela. Ich skalę wyznacza klauzula limitacyjna negatywna, według której w stanie wyjątkowym bezwzględnie zakazane jest ograniczanie nielicznych tylko wolności i praw; zakaz ten dotyczy: godności człowieka, obywatelstwa, ochrony życia, humanitarnego traktowania, ponoszenia odpowiedzialności karnej, dostępu do sądu, dóbr osobistych, sumienia i religii, petycji oraz rodziny i dziecka. Lista ta stwarza minimalną gwarancję ochrony praw jednostki, zgodną z wymaganiami prawa międzynarodowego (Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności; Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych). Pozostałe niewymienione wolności i prawa, tj. zdecydowana większość, mogą podlegać drastycznym ograniczeniom, w tym zawieszeniom. Ad. 3. Kierowanie s.wyj. należy do administracji rządowej. Pozycję administracji samorządowej oddaje możliwość jej zawieszenia (gdy jej organy nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub realizacji działań wynikających z przepisów stanu wyjątkowego) i ustanowienia w ich miejsce zarządu komisarycznego, sprawowanego przez komisarza rządowego. Ponadto w czasie s.wyj. możliwe jest, aby pododdziały zwarte policji używały broni palnej (oddawały strzały w kierunku osób z zastosowaniem amunicji penetracyjnej). → Siły zbrojne (ich oddziały lub poddziały) mogą zostać użyte do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, o ile dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane. Wówczas zadania wykonywane przez siły zbrojne mają charakter policyjny i obejmują podstawowe uprawnienia policjantów (np. legitymowanie, zatrzymywanie lub przeszukiwanie osób), jak również używanie broni palnej.

Stan wyjątkowy

Instytucja polityczno-prawna będąca rodzajem → stanu nadzwyczajnego, której odrębność wyznaczają: 1. charakter szczególnych → zagrożeń; 2. ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela; 3. zmiany w organizacji funkcjonowania państwa.



Ad. 1. Stan wojenny (s.woj.) można wprowadzić z powodu zagrożeń zewnętrznych o charakterze militarnym, tj. zewnętrznego zagrożenia państwa (rezultat celowych działań godzących np. w niepodległość, niepodzielność terytorium lub zmierzających do uniemożliwienia albo poważnego zakłócenia normalnego funkcjonowania państwa, podejmowanych przez zewnętrzne w stosunku do niego podmioty, tzn. nie tylko przez państwa), zbrojnej napaści na terytorium państwa (stan faktyczny, który zgodnie z ustaleniami prawa międzynarodowego utożsamia się z agresją, ponieważ wyraża się w podjęciu przez państwo/państwa działań zbrojnych mających na celu pogwałcenie integralności terytorialnej i niezależności politycznej danego państwa) lub agresji wymierzonej w jedno z państw, z którym państwo jest związane umową międzynarodową, z której wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji (powód ten w s.woj. występuje rzadko; obejmuje zagrożenia o charakterze pośrednim, dotyczące państw wchodzących do wspólnego bloku obronnego; Traktat Północnoatlantycki). Druga oraz trzecia z przesłanek zastosowania s.woj. sprowadza się odpowiednio do samoobrony indywidualnej i zbiorowej. Przesłanki te są również identyczne z przesłankami postanowienia o stanie wojny, co stanowi podstawę dla twierdzeń o związku obu instytucji oraz poglądów, zgodnie z którymi stan wojny uzasadnia możliwość sięgnięcia po s.woj.



Ad. 2. S.woj. umożliwia znaczne ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela. Ich skalę wyznacza klauzula limitacyjna negatywna, zgodnie z którą w s.woj. bezwzględnie zakazane jest ograniczanie nielicznych tylko wolności i praw; zakaz ten dotyczy: godności człowieka, obywatelstwa, ochrony życia, humanitarnego traktowania, ponoszenia odpowiedzialności karnej, dostępu do sądu, dóbr osobistych, sumienia i religii, petycji oraz rodziny i dziecka. Lista ta stwarza minimalną gwarancję ochrony praw jednostki, zgodną z wymaganiami prawa międzynarodowego (Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności; Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych). Pozostałe niewymienione wolności i prawa, tj. zdecydowana większość, mogą podlegać drastycznym ograniczeniom, w tym zawieszeniu. W odróżnieniu od → stanu wyjątkowego s.woj. umożliwia dodatkowe ograniczenia wynikające z potrzeb prowadzonych działań zbrojnych (np. zarząd komisaryczny dla przedsiębiorców lub dostawy produktów rolno-spożywczych przez rolników). W związku z tym s.woj. jest rodzajem stanu nadzwyczajnego o najwyższej represyjności.



Ad. 3. Kierowanie s.woj. opiera się na ścisłym współdziałaniu administracji państwowej (głowy państwa oraz rządu) oraz charakteryzuje się przewagą władzy wykonawczej nad władzą ustawodawczą (rozporządzenia z mocą ustawy, dekrety z mocą ustawy – akty prawne równe ustawie wydawane przez władzę wykonawczą – w Polsce przez prezydenta na wniosek rady ministrów, gdy sejm nie może zebrać się na posiedzenie). Identycznie jak w stanie wyjątkowym pozycję administracji samorządowej oddaje możliwość zawieszenia jej organów (gdy nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub realizacji działań wynikających z przepisów s.woj.) i ustanowienia w ich miejsce zarządu komisarycznego sprawowanego przez komisarza rządowego. Najważniejsza zmiana w organizacji funkcjonowania państwa s.woj. wiąże się ze strefą bezpośrednich działań wojennych oraz pozycją → sił zbrojnych, w tym ich Naczelnego Dowódcy. Siły Zbrojne w s.woj. mogą otrzymać określone kompetencje organów władzy publicznej, tym samym mogą przejąć zadania instytucji bezpieczeństwa (np. Policji) oraz administracji cywilnej (np. samorządowej). Przejęcie to jest uniwersalną cechą s.woj., uzasadniającą jego określanie mianem stanu wojskowego.

Stan wojenny

Pojęcie o charakterze teoretycznym, skupiające w sobie cechy wspólne dla wszystkich stanów nadzwyczajnych (s.n.), tj. rodzajów (postaci) s.n., będących instytucjami polityczno-prawnymi współtworzącymi system prawa, jak np. przewidziane w Konstytucji RP trzy rodzaje s.n.: → stan klęski żywiołowej, → stan wyjątkowy czy → stan wojenny. Mimo braku jednolitego nazewnictwa istotę s.n. powszechnie łączy się z kilkoma cechami: 1. naturą szczególnych <a>→</a> zagrożeń; 2. radykalnością stosowanych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela; 3. znacznymi zmianami w organizacji funkcjonowania państwa.



Ad. 1. Zagrożenia szczególne przekraczają zwykłą miarę, różniąc się jakościowo od innych grup zagrożeń. Godzą w to, co najważniejsze, jak → bezpieczeństwo państwa, jego niepodległość, normalne funkcjonowanie instytucji publicznych lub podstawowe interesy społeczeństwa. Ich zakres oraz skutki należy łączyć z prawno-międzynarodowymi klauzulami ,,niebezpieczeństwa publicznego”, umożliwiającymi dodatkowe ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela (wojna oraz inne niż wojna niebezpieczeństwo publiczne zagrażające życiu narodu – Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności; wyjątkowe niebezpieczeństwo zagrażające istnieniu narodu – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych). Miarą szczególnych zagrożeń jest niewystarczalność zwykłych środków konstytucyjnych. Niewystarczalność ta dodatkowo kwalifikuje sytuację szczególnego zagrożenia – nie każde uzasadnia automatyczne sięganie po s.n. Aby tak się stało, zwykłe środki konstytucyjne, czyli wszystkie środki, za pomocą których państwo zapewnia bezpieczeństwo na co dzień, muszą okazać się nieskuteczne lub nieprzydatne i zostać uzupełnione.



Ad. 2. Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w s.n. wprowadzają radykalną zmianę w dotychczasowych relacjach jednostka – państwo. Czynią ze s.n. narzędzie umożliwiające ingerencję w prawa najbardziej podstawowe, o statusie konstytucyjnym, których uszczuplenie w normalnych warunkach jest niemożliwe. Nietykalne dla s.n. są tylko nieliczne wolności i prawa, które najczęściej gwarantowane są przez prawo międzynarodowe (wyżej wymienione konwencja i pakt). Cała reszta podlega ograniczeniom, w ramach których stosuje się również zawieszenia. Ich liczba oraz treść wynikają z rodzaju szczególnego zagrożenia, wskazują na pierwszeństwo państwa przed jednostką, czyniąc ze s.n. stan awaryjny, odsuwający na bok powszechnie obowiązujące standardy ochrony praw człowieka w imię konieczności zwalczania szczególnych zagrożeń.



Ad. 3. Szczególne zagrożenia oraz radykalność ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela wymagają wprowadzenia zmian w organizacji funkcjonowania państwa. Zmiany te mogą być następujące: wzmocnienie administracji rządowej kosztem samorządowej (jak możliwość zawieszenia organów samorządu terytorialnego) oraz władzy wykonawczej kosztem ustawodawczej (np. możliwość wydawania przez nią aktów prawnych z mocą ustawy), rozszerzenie uprawnień władz wojskowych, ustanawianie sądów doraźnych, zmiany w procedurach administracyjnych i sądowych. Przeorganizowanie funkcjonowania państwa, w szczególności znaczna skala przesunięć kompetencji w systemie jego instytucji, czyni ze s.n. szczególny stan prawny, w którym analogicznie do praw jednostki dochodzi do odstąpienia od normalnych reguł sprawowania władzy na rzecz wymagań stawianych przez skuteczne zwalczanie szczególnych zagrożeń. S.n. bywa określany w sposób zróżnicowany. W Polsce używano takich pojęć, jak np.: stan wyjątkowy (okres 1918–1939), stan wyższej konieczności państwa (lata 80. XX w.) oraz stany szczególnego zagrożenia (lata 80. i 90.). Pojęcia s.n. zaczęto używać w latach 80. za sprawą Jerzego Stembrowicza. Pojęcie s.n. weszło do obowiązującego systemu prawnego po uchwaleniu Konstytucji RP z 1997 r. (rozdział XI „Stany nadzwyczajne”).

Stan nadzwyczajny

Instytucja polityczno-prawna będąca rodzajem → stanu nadzwyczajnego, której odrębność wyznaczają: 1. charakter szczególnych → zagrożeń; 2. ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela; 3. zmiany w organizacji funkcjonowania państwa.



Ad. 1. Stan klęski żywiołowej (s.kl.żyw.) można wprowadzić z powodu zagrożeń o charakterze niepolitycznym, tj. katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona kl.żyw.<a> </a>Zagrożenia te są rezultatem działania sił przyrody, nad którymi nie zdołano zapanować lub wadliwego funkcjonowania, ewentualnie zaprzestania pracy przez urządzenia stworzone przez człowieka. Katastrofy naturalne oraz awarie techniczne muszą mieć postać kl.żyw., tzn. ich skutki muszą odznaczać się: znaczną skalą (zagrażać życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach); powodować niewystarczalność zwykłych środków konstytucyjnych (pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków); wymagać szerokiego współdziałania (różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji) oraz określonego sposobu kierowania (działania pod jednolitym kierownictwem).



Ad. 2. S.kl.żyw. umożliwia wprowadzenie stosunkowo niewielkich ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela. Sprowadzają się one do wolności i praw osobistych, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Ich zakres wyznacza klauzula limitacyjna pozytywna. Zgodnie z nią w s.kl.żyw. dopuszczalne jest ograniczanie wolności i praw, które dotyczą: wolności działalności gospodarczej, wolności osobistej, nienaruszalności mieszkania, wolności poruszania się i pobytu na terytorium państwa, prawa do strajku, prawa własności, wolności pracy, prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawa do wypoczynku. Ad. 3. S.kl.żyw. umożliwia wprowadzenie zmian w organizacji funkcjonowania państwa. Kierowanie s.kl.żyw. powierza się, zależnie od jego obszaru terytorialnego, zarówno administracji samorządowej, jak i rządowej. Administracji rządowej przyznaje się dodatkowo kompetencje kontrolne i nadzorcze nad administracją samorządową, z których najdalej idące ograniczają się do możliwości zawieszania w uprawnieniach organów kierujących s.kl.żyw. (ale nie ich całkowitego zawieszenia). Ponadto s.kl.żyw. pozwala na skorzystanie z pomocy → sił zbrojnych, o ile użycie innych (cywilnych) sił i środków jest niemożliwe lub niewystarczające. Zadania wykonywane przez siły zbrojne mają charakter wyłącznie ratowniczy (np. ewakuacja poszkodowanej ludności lub mienia czy pomoc w zapewnianiu przejezdności szlaków komunikacyjnych). [→ klęska żywiołowa; katastrofa; awaria techniczna; prawa człowieka]

Stan klęski żywiołowej

Jeden z głównych obszarów aktywności administracji publicznej, które to obszary współcześnie określa się działami administracji rządowej (tradycyjna nazwa – resort). W skład działu sprawy wewnętrzne (s.w.) wchodzą przede wszystkim kwestie związane z: ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego; ochroną granic państwa, kontroli ruchu granicznego i cudzoziemców; polityką migracyjną państwa; zarządzaniem kryzysowym; obroną cywilną; ochroną przeciwpożarową; nadzorem nad ratownictwem górskim i wodnym.



W Polsce dochodzą jeszcze zagadnienia: obywatelstwa, ewidencji ludności, dowodów osobistych i paszportów oraz rejestracji stanu cywilnego, w tym zmiany imion i nazwisk. Problematyka resortu s.w. należy do pierwotnego trzonu centralnej administracji państwowej, który wykształcił się we Francji w dobie absolutyzmu, na przełomie XVII i XVIII w. Wówczas uformował się model administracji centralnej oparty na podziale resortowym, co wymagało coraz większej specjalizacji. Wśród pierwotnie wyodrębnionych resortów (klasycznych) znalazły się sprawy: zagraniczne, wojskowe, skarbowość i wymiar sprawiedliwości. Dopiero w czasie rewolucji francuskiej uformował się resort s.w. Trafiły do niego wszystkie te sprawy, dla których zabrakło miejsca w innych resortach. Pierwotnie administracja państwowa pełniła funkcję reglamentacyjno-policyjną. Gros zadań administracji s.w. mieści się w ramach tej funkcji. Z biegiem czasu wraz z postępującą specjalizacją administracja s.w. podlegała stałemu „odchudzaniu”. Innym zjawiskiem w dziedzinie administracji była potrzeba koordynacji działań poszczególnych resortów na szczeblu terenowym. W związku z tym ukształtowały się dwa typy administracji: zespolony i specjalny (niezespolony). Terenowi zwierzchnicy administracji zespolonej przeważnie podlegali szefowi resortu s.w. Immamentną częścią tego resortu zawsze była problematyka bezpieczeństwa i porządku publicznego. [→ minister właściwy do spraw wewnętrznych]

Sprawy wewnętrzne

Reakcja społeczna na → zagrożenia, w ramach której analizuje się cechy zagrożeń wpływające na ich postrzeganie, w szczególności mogące doprowadzić do zwiększania bądź zmniejszania poczucia zagrożenia w sposób nieadekwatny do stanu obiektywnego, do deformowania obrazu rzeczywistości oraz pojawienia się postaw konfliktogennych, mogących utrudniać prowadzenie działań publicznych związanych z → bezpieczeństwem.



Problematyka społecznego odbioru zagrożeń (zag.) wynika z uznania dwoistej, obiektywno-subiektywnej natury bezpieczeństwa, w której to, co realne i wiarygodne pozostaje w trwałym związku z tym, co emocjonalne i niepewne [→ bezpieczeństwo obiektywne; bezpieczeństwo subiektywne]. Bezpieczeństwo w ujęciu obiektywnym opiera się na kategorii → ryzyka, którego racjonalna, matematyczno-inżynieryjna analiza umożliwia oznaczenie prawdopodobieństwa wystąpienia zag. oraz ich możliwych skutków, a w konsekwencji ustalenie poziomu bezpieczeństwa. Takie podejście obejmuje wyłącznie rzeczywiste i mierzalne zjawiska, a samo określane jest mianem eksperckiego. Bezpieczeństwo w ujęciu subiektywnym ma natomiast inny charakter. Jego senesem jest emocjonalny odbiór zag. W podejściu tym przedmiotem zainteresowania są mechanizmy odczuwania oraz postrzegania zjawisk uznanych za niekorzystne lub niebezpieczne, powodujące stan niepewności i obawę. Bezpieczeństwo traktowane jako stan psychiczny, który wyraża zbiorową lub indywidualną ocenę rzeczywistości lub jej elementów, określane jest mianem odczuwalnego. Ujęcie subiektywne wskazuje na rolę psychologii w całościowym kształtowaniu bezpieczeństwa, a także komplikuje jego odbiór. Okazuje się, że nie wystarczy zag. zmierzyć w sposób przekonujący, fachowy, opierając się na neutralnych kryteriach. Nie wystarczy na tej podstawie tylko stwierdzić, że jest bezpiecznie lub niebezpiecznie, podać wyliczone prawdopodobieństwo oraz skutki wystąpienia danego zag. Związek z człowiekiem sprawia, że bezpieczeństwo w wydaniu eksperckim jest stale konfrontowane z bezpieczeństwem odczuwalnym. Oba bezpieczeństwa ciążą w przeciwne strony i rzadko zachodzi między nimi zgodność. Występujące rozbieżności przebiegają według następujących schematów: 1. wydarzenie neutralne lub pozytywne, np. budowa drogi uruchamia reakcję społeczną, która wydarzenie to traktuje jako zag. (reakcja kreująca); 2. zag. jest wyolbrzymiane (przeceniane); 3. rzeczywiste, obiektywne zag. spotyka się z lekceważeniem (niedocenianiem). W związku z zachodzącymi niezgodnościami pojawia się problematyka społecznego odbioru zag. Jego zadaniem jest zrozumienie znaczenia emocjonalnego wymiaru bezpieczeństwa oraz poznanie reguł nim rządzących. Wiedza ta powinna przynieść świadomość złożoności działań podejmowanych w sprawach bezpieczeństwa, zakończyć dominację ekspertyz i statystyk jako jedynie słusznych argumentów w kontaktach ze społeczeństwem, w końcu umożliwić wpływanie na reakcje społeczne, tak aby były one zgodne lub przynajmniej bliskie faktom i prawdzie (bezpieczeństwo eksperckie). Znajomość mechanizmów powstawania niezgodności z tym, co obiektywne, powinno przyczynić się do uzyskania możliwie wspólnej oceny stanu bezpieczeństwa. Społeczny odbiór zag. analizuje się przez wskazanie na ich cechy, które wpływają na sposób ich postrzegania. Cechy te określane są mianem czynników modyfikujących lub kryteriów i oceniane są z punktu widzenia zwiększania bądź zmniejszania poczucia zag. (postrzegania ryzyka). Przykładowo do czynników tych zalicza się: 1. częstotliwość występowania (zag. pojawiające się rzadko, wyjątkowo, sporadycznie i będące przez to w pewnej mierze ,,egzotyczne” i tajemnicze – zag. występujące często, a więc zag. ,,oswojone”, dobrze poznane); 2. pochodzenie (źródło) (zag. naturalne – zag. techniczne/przemysłowe); 3. czas ujawnienia skutków (zag. o skutkach ujawnionych natychmiastowo – zag. o skutkach odłożonych w czasie); 4. samodzielność (zag., którym towarzyszy kontekst, tj. okoliczności istotne dla ich zrozumienia, np. plotka, mit – zag. pod tym względem wolne i ,,czyste”). Zagadnieniami wspólnymi dla czynników modyfikujących są zaufanie oraz dobrowolna akceptacja zag., które odpowiednio odnoszą się do problemu społecznej nieufności oraz źródeł i rodzajów akceptacji zag., tj. akceptacji wynikającej z wyboru indywidualnego, obopólnego porozumienia, porozumień pośrednich oraz domniemania. Poza czynnikami modyfikującymi, częścią społecznego odbioru zag. są także badania analizujące ludzkie opinie i postawy zawężone do wybranych zag. lub miejscowości. Ich treść skupia się m.in. na wyjaśnianiu tego, jak oceniane są konkretne zagrożenia, jakie działania wobec nich są podejmowane lub jak postrzegana jest aktywność władz publicznych.

Społeczny odbiór zagrożeń

W szerszym ujęciu oznacza ogólny spokój w państwie będący podstawą → bezpieczeństwa i → porządku publicznego. Słownikowo jest to pokój, zgoda, ład, czyli stan, w którym nie ma wojny, zatargów, konfliktów. Naruszenie spokoju publicznego (sp.pub.) jest przesłanką ustanowienia → przepisów porządkowych na różnych szczeblach administracji. Sp.pub. jest to pojęcie trudne do uchwycenia. W poglądach części doktryny da się zauważyć tendencje do nietraktowania go jako dobra samoistnego. Uważa się, że współcześnie normatywne jego znaczenie jest marginalne i można z niego zrezygnować. Wydaje się to mieć związek z tym, że bardziej odnosi się ono do norm pozaprawnych regulujących życie społeczne niż do bezpieczeństwa czy porządku publicznego. W pojęciu sp.pub. ważny jest element stanu psychicznego człowieka. Naruszenie spokoju interpretuje się jako naruszenie pewnej równowagi psychicznej, wywołanie zaniepokojenia wskutek zdarzenia, do którego doszło w miejscu publicznym, gdyż spokój to stan niezmąconego nastroju psychicznego. Akcent powinien być kładziony raczej na równowagę psychiczną społeczeństwa lub jednostek znajdujących się w miejscu publicznym – stan ten ma być tworzony lub podtrzymywany przez normy prawa, moralność, obyczaje, zasady współżycia społecznego oraz organizacyjne i techniczne przedsięwzięcia instytucji państwowych. Sp.pub. jest istotny dla indywidualnego <a>→</a> poczucia bezpieczeństwa. [→ bezpieczeństwo osobiste; bezpieczeństwo publiczne]

Spokój publiczny

Określenie stosowane w odniesieniu do mechanizmów wzajemnej asekuracji na wypadek → sytuacji kryzysowych w sferze energetyki w Unii Europejskiej. Solidarność energetyczna (s.en.) występuje w dwóch aspektach: 1. ideologicznym, jako samoistna wartość wpisująca się w doktrynę postępowania państw członkowskich UE (art. 2 Traktatu o UE); 2. praktycznym, jako szczególny mechanizm działania, który ma zapewniać → bezpieczeństwo energetyczne oraz stanowić generalną wytyczną do działań podejmowanych wspólnie przez państwa członkowskie (tytuł VII: Klauzula solidarności, art. 222 Traktatu o funkcjonowaniu UE). Związek bezpieczeństwa energetycznego i s.en. sprecyzowano bezpośrednio w prawie pierwotnym UE: „[…] Rada, na wniosek Komisji, może postanowić, w duchu solidarności między państwami członkowskimi, o środkach stosownych do sytuacji gospodarczej, w szczególności w przypadku wystąpienia poważnych trudności w zaopatrzeniu w niektóre produkty, zwłaszcza w obszarze energii” (art. 122 Traktatu o funkcjonowaniu UE). Przepisy dotyczące s.en. są szczególnie istotne dla tych państw, które mają wysoki wskaźnik zależności od dostaw surowców energetycznych z jednego kierunku. W przypadku jakichkolwiek zakłóceń w tym zakresie, zgodnie z traktatem, mogą one liczyć na wsparcie sojuszników z UE. W praktyce zastosowanie mechanizmów s.en. jest uzależnione od dostępności odpowiedniej infrastruktury. Pomoc w dostawach może być zrealizowana tylko wówczas, kiedy będą istniały realne możliwości przesyłania surowców energetycznych do państwa, które tego potrzebuje.[→ polityka energetyczno-klimatyczna Unii Europejskiej; unia energetyczna]

Solidarność energetyczna

(ang. special services) instytucje państwowe odpowiedzialne za zewnętrzne i wewnętrzne <a>→</a> bezpieczeństwo państwa oraz ochronę obowiązującego porządku konstytucyjnego, m.in. poprzez działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą, które charakteryzuje to, że: podstawową formą działania jest działalność informacyjna ukierunkowana na niejawne pozyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i weryfikowanie informacji istotnych dla bezpieczeństwa państwa; na ich działalność informacyjną składają się czynności operacyjno-rozpoznawcze i analityczne; ich uzupełniającą funkcją, zwłaszcza w dziedzinie kontrwywiadowczej, jest działalność dochodzeniowo-śledcza.



Służby specjalne (s.sp.) w tradycyjnym rozumieniu obejmowały te realizujące działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą, ale współcześnie zakres przedmiotowy ich działania jest bardzo szeroki i wyspecjalizowany. S.sp. ze względu na usytuowanie organizacyjne i ich zawodowy charakter dzielą się na cywilne i wojskowe. Z kolei w ramach tego podziału rozróżnia się służby kontrwywiadowcze i wywiadowcze. Te ostatnie mają upoważnienie do działania poza granicami kraju.



W Polsce zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa funkcjonuje pięć s.sp. – trzy cywilne: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu oraz Centralne Biuro Antykorupcyjne, a ponadto dwie służby wojskowe: Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służba Wywiadu Wojskowego. ABW odpowiada za ochronę → bezpieczeństwa wewnętrznego państwa oraz porządek konstytucyjny. AW odpowiedzialna jest za sprawy ochrony → bezpieczeństwa zewnętrznego państwa. Centralne Biuro Antykorupcyjne jest cywilną s.sp. wyspecjalizowaną w zwalczaniu → korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, a w szczególności w instytucjach państwowych i samorządowych, a także w zwalczaniu działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. Szefowie wymienionych cywilnych s.sp. są centralnymi organami administracji rządowej podległymi bezpośrednio prezesowi rady ministrów. Wojskowe s.sp. zajmują się sprawami ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi (wywiad wojskowy), wewnętrznymi (kontrwywiad wojskowy), z zakresu obronności państwa, bezpieczeństwa i zdolności bojowej Sił Zbrojnych RP. Szefowie obydwu wojskowych s.sp. w systemie prawno-ustrojowym są centralnymi organami administracji rządowej, podlegają jednak ministrowi właściwemu ds. obrony narodowej. W Polsce działają też inne podmioty mające uprawnienia w zakresie czynności operacyjnych, mimo to na podstawie przepisów prawa nie są zaliczane do s.sp. Należą do nich Służba Celno-Skarbowa oraz Centralne Biuro Śledcze Policji. W państwach demokratycznych działania s.sp. znajdują się pod kontrolą parlamentarną (w Polsce sejmowa Komisja ds. Służb Specjalnych) oraz kontrolą realizowaną przez organy kontroli państwowej i ochrony prawa (w Polsce Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich) oraz centralne organy władzy wykonawczej (w Polsce prezes rady ministrów, minister koordynator s.sp. oraz Kolegium ds. Służb Specjalnych). [→ wywiad; kontrwywiad]

Służby specjalne

Uczestnictwo →<a> </a>sił zbrojnych (s.zb.) (wykorzystanie potencjału<a> </a>ich sił i środków) w → sytuacjach kryzysowych. W szczególności są to następujące formy udziału s.zb.: współudział w zwalczaniu → klęsk żywiołowych i ich skutków; współudział w działaniach antyterrorystycznych do wsparcia sił policyjnych; współudział w monitorowaniu → zagrożeń; wykonywanie zadań związanych z oceną skutków zjawisk zaistniałych na obszarze występowania zagrożeń; wykonywanie zadań poszukiwawczo-ratowniczych; ewakuacja poszkodowanej ludności i mienia; wykonywanie zadań mających na celu przygotowanie warunków do czasowego przebywania ludności w wyznaczonych miejscach; współudział w ochronie mienia pozostawionego na obszarze zagrożeń; izolowanie obszaru występowania zagrożeń lub miejsca prowadzenia akcji ratowniczej oraz wykonywanie prac zabezpieczających, ratowniczych i ewakuacyjnych przy zagrożonych obiektach budowlanych i zabytkach; prowadzenie prac wymagających użycia specjalistycznego sprzętu lub materiałów wybuchowych będących w zasobach s.zb.; likwidowanie skażeń chemicznych oraz skażeń i zakażeń biologicznych, usuwanie skażeń promieniotwórczych; wykonywanie zadań związanych z naprawą i odbudową infrastruktury technicznej; udzielanie pomocy medycznej i wykonywanie zadań sanitarno-przeciwepidemicznych. Podkreśla się, iż użycie s.zb. na potrzeby → zarządzania kryzysowego nie powinno zagrozić zdolności do realizacji ich zasadniczej funkcji, która wiąże się z gotowością do obrony terytorium państwa lub sojusznika w przypadku agresji zbrojnej. Dla wojska przewiduje się również rolę podmiotu wspierającego inne instytucje systemu zarządzania kryzysowego w sytuacjach, gdy podmiot wiodący nie jest w stanie samodzielnie przeciwdziałać zagrożeniu. Biorąc pod uwagę hierarchiczny charakter organizacji wojskowej, dowodzenie oddziałami i pododdziałami wydzielonymi do działań w sytuacjach kryzysowych odbywa się na zasadach określonych w regulaminach wojskowych i według procedur obowiązujących w s.zb. [→ siły zbrojne – funkcje wewnętrzne]

Siły zbrojne w zarządzaniu kryzysowym

Funkcje i role <a>→</a> sił zbrojnych (s.zb.) są pochodną funkcji państwa. W uproszczonej klasyfikacji opartej na kryterium zasięgu przestrzennego wyodrębnia się dwie funkcje: wewnętrzną i zewnętrzną. Funkcja wewnętrzna (f.wew.), na którą składa się kilka funkcji szczegółowych, kierunków działalności władzy państwowej, polega głównie na osiągnięciu i utrzymaniu ładu społecznego w ramach organizacji państwowej. Często sprowadza się ją do kwestii → porządku publicznego, → bezpieczeństwa wewnętrznego. Tak jak funkcje państwa, tak funkcje s.zb. można podzielić na wewnętrzną i zewnętrzną. Ten uproszczony podział stosuje się od starożytności. O obu funkcjach „strażników” pisał Platon: „mają [oni] czuwać nad nieprzyjaciółmi z zewnątrz i nad przyjaciółmi wewnątrz miasta, aby tamci nie zechcieli – a ci tutaj nie mogli robić czegoś złego” (Państwo). Trochę bardziej szczegółowo f.wew. wojska opisywał Arystoteles.



S.zb. w wypełnianiu f.wew. używane mogą być do wspierania społeczeństwa, administracji publicznej w → sytuacjach kryzysowych. W zależności od charakteru → kryzysu mogą być traktowane jako narzędzie służące zastosowaniu przemocy bądź jako organizacja służąca niesieniu pomocy. W obliczu poważnych niepokojów, zamieszek politycznych, których opanowanie przekracza możliwości policji, a także zamieszek etnicznych na szeroką skalę, z reguły jedynie przy pomocy wojska możliwe jest przywrócenie porządku i stabilności. Przymus z wykorzystaniem wojska stosuje się sporadycznie w państwach demokratycznych. Szczególną skłonność do szerokiego wykorzystania s.zb. na użytek polityki wewnętrznej zawsze wykazywały reżimy autorytarne.



Użycie s.zb. do pomocy w ratowaniu życia, zdrowia i mienia ludności, do działań w sytuacjach wyjątkowych spowodowanych → katastrofami, → klęskami żywiołowymi jest we współczesnym świecie utrwaloną normą. To, co jeszcze w ubiegłym wieku stanowiło wąski margines działalności wojska, współcześnie jest przedmiotem przygotowywanych zawczasu programów, planów, ćwiczeń. W polskim systemie prawnym podstawowym dokumentem regulującym kwestie użycia s.zb. jest ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowi ona, że Siły Zbrojne RP mogą brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków, działaniach antyterrorystycznych i z zakresu ochrony mienia, akcjach poszukiwawczych oraz ratowania lub ochrony zdrowia i życia ludzkiego, oczyszczaniu terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu, a także realizacji zadań z zakresu → zarządzania kryzysowego. Rozwinięcie zapisów ustawy zawarte jest w ustawach: o zarządzaniu kryzysowym, o stanie klęski żywiołowej, o stanie wyjątkowym, a także w ustawie o Policji oraz ustawie o ochronie żeglugi i portów morskich. Kwestie udziału s.zb. w zarządzaniu kryzysowym normują także dokumenty resortowe. [→ siły zbrojne w zarządzaniu kryzysowym; bezpieczeństwo militarne; potencjał obronny państwa; system bezpieczeństwa państwa; zagrożenie militarne]

Siły zbrojne – funkcje wewnętrzne

(armia, wojsko) wyspecjalizowany organ państwa, podlegający bezpośrednio centralnej władzy wykonawczej, przeznaczony do ochrony i obrony jego interesów przez możliwość zastosowania przemocy zbrojnej.To jedna z definicji klasycznych odnoszących się do państwa nowoczesnego posiadającego monopol na przemoc zbrojną i odzwierciedlających charakter nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Siły zbrojne (s.zb.) traktuje się jako wyspecjalizowany organ pozostający w wyłącznej dyspozycji państwa – instrument jego polityki. Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej „Siły Zbrojne służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic”. Stanowiąc jeden z podstawowych instrumentów → polityki bezpieczeństwa w zakresie → bezpieczeństwa militarnego (obronności), są instrumentem podstawowym. Stanowią główny element systemu obronnego państwa.



Jako że atrybutem szczególnym s.zb. jest możliwość stosowania przez nie zbrojnej przemocy, ich funkcje i role w najbardziej popularnej percepcji postrzega się przez właściwą im od zawsze formę aktywności, jaką jest walka zbrojna. Armie w tym ujęciu traktuje się jedynie (bądź głównie) jako narzędzie wojny. Takie podejście dalece nie wyczerpuje liczby ról i funkcji s.zb. we współczesnym państwie i współczesnych stosunkach międzynarodowych.



Miejsce i rolę s.zb. określa polityka, są one jednym z jej narzędzi. Rola i znaczenie siły militarnej w polityce, szczególnie w polityce zagranicznej, ulega zmianie bądź modyfikacji w różnych stanach państwa i stosunków międzynarodowych, w stanach: pokoju, → kryzysu, wojny. Ich rola w stanie wojny jest oczywista, powszechnie zrozumiała. Armia ma wtedy swoją aktywnością, jak pisze Carl Mannerheim, „dać szansę dyplomacji”. W stanie kryzysu – jakkolwiek zazwyczaj stosuje się wtedy głównie pośrednie formy działań wojskowych – ich rola bywa znaczna, jednak niekoniecznie rozstrzygająca. Rola i znaczenie s.zb. w okresie pokoju nie ogranicza się do klasycznych przygotowań wojennych (w myśl maksymy: si vis pacem, para bellum – jeśli chcesz pokoju, gotuj się do wojny) i do odstraszania. Istotność ich znaczenia w tym stanie polega na wspieraniu, uwiarygodnianiu poczynań polityki państwa.



Wojsko spełnia na rzecz państwa generalnie dwie funkcje – wewnętrzną i zewnętrzną. To podejście ma swoje korzenie w starożytności; według Arystotelesa „stan wojskowy” miał stanowić element struktury państwa służący zapewnieniu porządku wewnętrznego – przestrzeganiu praw – jak i bezpieczeństwa zewnętrznego. Funkcja zewnętrzna s.zb. przekłada się przede wszystkim na zapewnienie obronności państwa (politykę obronną) oraz wspieranie/uwiarygodnianie polityki (dyplomacji). Funkcja wewnętrzna polega przede wszystkim na udziale w zapewnieniu politycznego porządku i stabilności państwa oraz udziale w reagowaniu kryzysowym w sytuacjach klęsk żywiołowych i katastrof. Funkcje s.zb. pozostają w najściślejszym związku z funkcjami państwa. Bez względu zaś na sposoby ich definiowania i ich klasyfikacje – funkcją pierwotną i centralną państwa jestzapewnienie bezpieczeństwa.



Zarówno w historii jak i współcześnie istniało wiele modeli armii, wiele jej typów. Współcześnie, w okresie nazywanym wciąż „przejściowym”, aktualność zachowuje podział na trzy podstawowe typy. To: masowe regularne armie oparte na powszechnym obowiązku służby wojskowej i okresowej służby z poboru; armie zawodowe; armie typu milicyjnego. Od przełomu XX/XXI wieku większość armii podlega przekształceniom, zachowując cechy dwóch, a nawet trzech z tych modeli. Dominuje przy tym trend odchodzenia od armii z poboru.



We wszystkich armiach świata występuje pierwotny, klasyczny podział na trzy rodzaje s.zb. oparty na kryterium środowiska walki (działań) – na wojska lądowe, siły morskie oraz siły powietrzne. W niektórych armiach rangę rodzaju s.zb. mają m.in. strategiczne wojska rakietowe, wojska kosmiczne, piechota morska, ze względu na ich znaczenie, zdolność do prowadzenia samodzielnych operacji o znaczeniu strategicznym. Współcześnie do rodzaju s.zb. w wielu państwach (w tym w Polsce) zalicza się wojska specjalne. Militarny komponent struktur wojskowych stanowią wojska obrony terytorialnej. To część s.zb. przewidziana do realizacji zadań obrony określonych obszarów na terytorium kraju. Stanowią ją jednostki formowane z miejscowych zasobów i rezerw osobowych przeznaczone głównie do prowadzenia regularnych i nieregularnych działań bojowych w rejonach odpowiedzialności, wsparcia wojsk operacyjnych oraz udzielania pomocy → obronie cywilnej w akcjach ratunkowych. Personel stanowią ochotnicy odbywający okresowe szkolenia, mobilizowani w określonych sytuacjach kryzysowych. W wielu państwach (także w Polsce) traktowane są jako jeden z rodzajów s.zb. [→ siły zbrojne – funkcje wewnętrzne; siły zbrojne w zarządzaniu kryzysowym]

Siły zbrojne

(ang. Signals Intelligence) akronim na określenie dyscypliny wywiadowczej, w której pozyskiwanie informacji następuje z sygnałów elektromagnetycznych emitowanych przez urządzenia elektryczne. Dyscyplina ta należy do pięciu głównych dyscyplin wywiadowczych. SIGINT jest dyscypliną wysoce techniczną, która wykorzystuje takie same platformy zbierające informacje jak w przypadku wywiadu obrazowego → IMINT. Mogą do tego celu być użyte naziemne systemy nasłuchowe, systemy satelitarne oraz lotnictwo. SIGINT jest istotną częścią wywiadu, dlatego tworzone są specjalne instalacje zbierające informacje, tj. ECHELON, programy inwigilacyjne PRISM, ponadto tworzone są specjalne agencje, jak Narodowa Agencja Bezpieczeństwa (NSA) w USA czy Centrala Łączności Rządowej (GCHQ) w Wielkiej Brytanii. Stosowanie tej dyscypliny wywoływało w ostatnich latach wiele kontrowersji, szczególnie za sprawą ujawnionych przez Edwarda Snowdena oraz Juliana Assange’a nadużyć ze strony rządu USA oraz NSA.



SIGINT jest dzielone przez specjalistów na trzy główne subdyscypliny: 1. COMINT (Communications Intelligence) – wywiad komunikacyjny ze środków łączności i komunikacji, radiowych czy teleinformatycznych, jest to pozyskiwanie z obcych urządzeń komunikacyjnych informacji, przechwytywanie przez podmiot niebędący stroną komunikacji, pozyskiwanie informacji z porozumiewania się między ludźmi. Dzięki COMINT można zdobyć m.in. takie informacje, jak: tożsamość rozmówców, przybliżona lokalizacja urządzeń komunikacyjnych, czas komunikacji, parametry techniczne urządzeń oraz najważniejsze – treść przekazywanych informacji. 2. ELINT (Electronic Intelligence) – wywiad elektroniczny skupiający się na przechwytywaniu sygnałów elektromagnetycznych emitowanych z urządzeń elektrycznych, lecz niebędących środkami komunikacji, a pozyskiwane za jego pomocą informacje nie stanowią treści komunikacyjnych. ELINT swoje zainteresowania koncentruje na sygnałach z widma elektromagnetycznego emitowanego przez urządzenia elektryczne, np. radary oponenta, systemy obrony powietrznej oraz systemy naprowadzające. Dzięki ELINT można monitorować aktywność lotnictwa i floty morskiej. 3. FISINT (Foreign Instrumentation Signals Intelligence) – wywiad z sygnałów obcych środków pomiarowych, znany jest również w literaturze jako TELINT, czyli wywiad telemetryczny, jest to dziedzina polegająca na gromadzeniu informacji z urządzeń niebędących bezpośrednim celem rozpoznania, lecz zajmujących się monitoringiem i kontrolą innych urządzeń oraz przesyłania danych między nimi.



Funkcjami przypisanymi do SIGINT są przede wszystkim: zbieranie strategicznych informacji na odległość – komunikacja oraz przesył danych technicznych. Istotnym skutkiem przechwytywania tego typu danych jest możliwość wglądu w intencje i plany oponentów oraz w ich relacje. Ważnym punktem w zastosowaniu tego rodzaju wywiadu jest możliwość wsparcia dla planowania operacyjnego oraz dla procesu negocjacji. Ponadto, szczególnie w ramach ELINT oraz FISINT, możliwa jest geolokalizacja oraz ocena funkcjonowania aparatury emitującej fale elektromagnetyczne i radiowe, dzięki czemu możliwe staje się namierzanie urządzeń obsługujących systemy militarne. Jako zalety SIGINT wskazuje się przede wszystkim: pewność pozyskanych informacji w przypadku niewiedzy obiektu o podsłuchu; elastyczność w prowadzeniu operacji; możliwość nasłuchu na odległość, bez wykorzystania pracy terenowej; możliwość poznania zamiarów i planów przeciwnika. Do wad należy z kolei zaliczyć: podatność na dezinformację, jeżeli obiekt jest świadomy podsłuchu; konieczność stałego monitoringu; duże koszty; możliwość powstania chaosu informacyjnego przy pozyskaniu wykluczających się informacji z różnych źródeł.

SIGINT (wywiad ze źródeł elektromagnetycznych)

Zestawienie potencjalnych → zagrożeń ze wskazaniem podmiotu wiodącego przy ich usuwaniu oraz podmiotów współpracujących. Siatka bezpieczeństwa (s.bezp.) jest elementem każdego → planu zarządzania kryzysowego. Jej treść oraz forma wynikają z integrującego charakteru planu, będącego dokumentem odnoszącym się do wielu zagrożeń oraz odpowiedzialnych za nie podmiotów. W związku z tym s.bezp. przyjmuje formę tabeli, w której kolejne, konkretne zagrożenia (w podziale na fazy → zarządzania kryzysowego) są zestawiane z właściwymi funkcjonalnie podmiotami zarządzania kryzysowego. Podział podmiotów polega na wskazaniu jednego wiodącego i z reguły kilku współpracujących (pomocniczych). W tej postaci s.bezp. wstępnie porządkuje sprawę odpowiedzialności za zagrożenia, umożliwiając jej szybkie oraz jednoznaczne ustalenie. Innym rodzajem s.bezp., która nie jest oparta na zagrożeniach, jest siatka zadaniowa. Jej treść skupia się na modułach zadaniowych (czynności niezbędne do prowadzenia działań), tzn. definiuje moduły, np. uwolnienie zakładnika lub wycofanie z obrotu skażonych artykułów medycznych, następnie przypisuje moduły do wykonawców (podmiotów wiodących i współpracujących), na końcu łączy z zagrożeniami, wskazując, które z modułów będą uruchomione.

Siatka bezpieczeństwa

(ang. securitization) teoria wyjaśniająca sposób powstawania → zagrożeń oraz dowodząca intersubiektywnego charakteru → bezpieczeństwa. Sekurytyzacja (s.) została po raz pierwszy bliżej zaprezentowana przez Ole Wævera i jest uznawana za jedno z najważniejszych osiągnięć → szkoły kopenhaskiej. Znaczenie s. wykracza poza badania → bezpieczeństwa międzynarodowego.



S. jest procesem, który rozpoczyna się od posunięcia (ruchu) sekurytyzującego (securitizing move) polegającego na jednostronnym i dyskursywnym przedstawieniu danej sprawy, np. grupy ludzi, organizacji lub zjawisk, jako zagrożenia egzystencjalnego, tak aby stała się ona częścią bezpieczeństwa. Przedstawienie to uznawane jest za akt mowy (akt mówienia; speech act) i wyjaśniane przez sięgnięcie do teorii języka autorstwa Johna L. Austina, w której wypowiedzi, będąc formami reprezentacji, nie wyrażają tylko preferencji podmiotu wypowiadającego się lub obrazu zewnętrznej wobec niego rzeczywistości. Ich funkcją jest także tworzenie rzeczywistości, faktów społecznych, czym łączą się z czynnościami konwencjonalnymi, jak np. sakramentalne „tak” skutkujące zawarciem małżeństwa (wypowiedziane w odpowiednim czasie i miejscu), zalicytowanie, złożenie obietnicy czy nazwanie statku. Określenie danej sprawy jako zagrożenia egzystencjalnego wpływa na zmianę jej dotychczasowego charakteru i statusu. Sprawa ta zaczyna stawać się zagrożeniem i być łączona z bezpieczeństwem. Zostanie jego częścią, gdy spełnią się dodatkowe, powiązane ze sobą warunki (czynniki ułatwiające – facilitating conditions).



Podstawowym i bezwzględnym warunkiem skuteczności posunięcia sekurytyzującego jest uznanie zwrotne, czyli jego przyjęcie (zaakceptowanie) w dobrej wierze. Przyjmującymi są odbiorcy (audience), tj. społeczeństwo, opinia publiczna czy podmioty niepaństwowe, jak np. związki zawodowe. Bez ich przekonania, zwłaszcza w państwach demokratycznych, s. nie będzie skuteczna i nie doprowadzi do stworzenia poczucia zagrożenia. Warunek ten wskazuje na dyskursywne konstruowanie zagrożeń, a przez nie na bezpieczeństwo jako przedmiot negocjacji między aktorem dokonującym posunięcia sekurytyzującego a jego odbiorcami, zależnych od stanu wzajemnych relacji, w szczególności stopnia posłuchu, którym cieszy się aktor u odbiorców. Znaczenie odbiorców wskazuje na zależność zagrożeń i bezpieczeństwa od praktyki społecznej, a wraz z nią na ich intersubiektywność. Dostrzegając zagrożenie, mobilizując się przeciw niemu lub uznając ważność przeżycia podmiotu obwieszczającego zagrożenie, odbiorcy decydują o sukcesie lub porażce posunięcia sekurytyzującego. Ich akceptacja lub kontestacja dowodzi niewystarczalności samej interpretacji (aktu sekurytyzującego). W związku z koniecznością wystąpienia odpowiedniej reakcji społecznej wyróżnia się drugi warunek, przy czym nie jest on formułowany w sposób tak zasadniczy jak poprzedni. Warunek ten dotyczy aktora i skuteczności jego działań. Zgodnie z nim zagrożenie powinno być ogłaszane przez przedstawicieli państwa, w sposób ściągający powszechną uwagę, w imieniu państwa lub narodu, odgórnie, przez aktora dysponującego kapitałem społecznym, ze szczególnego miejsca, instytucjonalnie, przez elity. Trzeci warunek wiąże s. z historycznym kontekstem zagrożeń, wraz z którym bardziej prawdopodobne staje się wywołanie zagrożenia bezpieczeństwa, gdy istnieją pewne ,,punkty zaczepienia” (obiekty odniesienia powszechnie uznawane za groźne), jak np. wrogie uczucia wobec mniejszości narodowej. Same w sobie nigdy nie gwarantują s., jednak zdecydowanie ułatwiają jej przeprowadzenie. Spełnienie warunków czyni z danej sprawy zagrożenie egzystencjalne, powodując jej zsekurytyzowanie, czyli zaliczenie do spraw z zakresu bezpieczeństwa, z charakterystycznymi dla zagrożeń egzystencjalnych konsekwencjami. Przede wszystkim sprawy upolitycznione (mieszczące się w programie aktywności państwa i dotyczące alokacji środków publicznych) zostają przesunięte (przeniesione) ze sfery polityki ,,zwyczajnej”, objętej normalnymi procedurami demokratycznymi, do sfery polityki nadzwyczajnej. W ten sposób s., będąc nowym, specyficznym sposobem przedstawienia zagadnień upolitycznionych, stanowi przeciwieństwo polityzacji, czyli włączenia do debaty tematów uprzednio neutralnych i w niej nieobecnych. W związku z tym s. uznaje się za formę depolityzacji, za radykalne odpolitycznienie lub za skrajne upolitycznienie, oznaczające wykroczenie poza zwykłą politykę (ekstremalna wersja upolitycznienia).



S. prowadzi do umiejscowienia spraw nią objętych i związanych z nimi wydarzeń w przestrzeni, gdzie nie obowiązuje normalne postępowanie polityczne, kojarzone z liberalno-demokratycznym ,,Zachodem”, określane ,,przez rządy prawa i otwartą debatę polityczną”. Zamiast niego funkcjonują konieczność, racja stanu i środki wyjątkowe. Wśród nich wymienia się zwiększenie uprawnień władzy, ograniczenie swobód obywatelskich, ogłaszanie → stanu nadzwyczajnego lub stosowanie wojennej retoryki. W środkach tych wyraża się egzystencjalny charakter zagrożeń oraz wynikająca z nich wizja „być albo nie być” dla tego, co najcenniejsze. W związku z nią środki wyjątkowe obejmują dowolne przedsięwzięcia mające na celu opanowanie (zablokowanie) zagrożenia. Z chwilą ich zastosowania s. osiąga swój cel – wzmacnia państwo, zawieszając normalność (normalne reguły gry) na rzecz wyjątkowości (środki wyjątkowe), czyli ,,polityki panicznej” spod znaku teorii Carla Schmitta – pospiesznej, niejawnej, zawężonej do niewielu uczestników. W ten sposób w koncepcji s. dochodzi do przeciwstawienia dwóch kwestii. Z jednej strony mamy do czynienia z pojęciową płynnością bezpieczeństwa, w ramach której bardzo wiele spraw może być przedstawionych jako zagrożenie. Z drugiej – z niekonstruktywistyczną sztywnością i niezmiennością konsekwencji tegoż zagrożenia, przyjmujących postać środków wyjątkowych.



Teoria s. opiera się na założeniu pierwotności języka wobec bezpieczeństwa, które tworzy się przez mówienie o nim. W rezultacie bezpieczeństwo określane jest mianem konstrukcji społecznej i aktu deklaratywnego. Stanowi logiczną konsekwencję kreacyjnego podejścia do zagrożeń. W s. zagrożenia nie są dane a priori, czyli nie przynależą do sfery bezpieczeństwa same z siebie. Zagrożenia, a wraz z nimi także bezpieczeństwo, są sposobem na odpolitycznienie, ustabilizowanie relacji opartych na konflikcie oraz zastosowanie środków wyjątkowych. Ze względu na środki wskazuje się na desekurytyzację, odrzucając nieodwracalność s. – skoro zagrożenia i bezpieczeństwo mają charakter instrumentalny wobec środków wyjątkowych, to gdy środki te przestaną być potrzebne, zagrożenia na powrót powinny stać się sprawami upolitycznionymi, spoza bezpieczeństwa, wobec których zrezygnowano z używania ,,języka bezpieczeństwa” oraz zdjęto odium obaw (strachu). Sekurytyzacyjna koncepcja bezpieczeństwa wzbudza wątpliwości. Wśród nich podważa się bezwzględną intencjonalność konstrukcji zagrożenia, zauważając, że może być ono rezultatem zjawisk lub problemów obiektywnych, a zatem nie wymaga ono s. Inną wątpliwością jest język bezpieczeństwa, który nie musi prowadzić tylko do odpolitycznienia i zakończenia debaty politycznej. Język ten jest także dobrym sposobem na umiejscowienie zagadnień neutralnych w politycznych programach lub planach działania, a w przypadku zagadnień upolitycznionych ich wzmocnienia, nadania im większego znaczenia. W związku z językiem stawia się również pytanie o nieme bezpieczeństwo (dylemat ciszy, cichy dylemat bezpieczeństwa), tj. sytuację, w której dokonujący posunięcia sekurytyzującego (głos dominujący) zagłusza innych, nie dostrzegając lub nie doceniając zagrożeń dotyczących np. danej grupy lub instytucji, ponieważ znajdują się one na marginesie debaty nad bezpieczeństwem, nie liczą się w hierarchii społecznej, nie mają własnej reprezentacji, możliwości lobbingu lub swobodnej wypowiedzi. Inne wątpliwości dotyczą momentu skutecznego zakończenia procesu s., doprecyzowania odbiorców posunięcia sekurytyzującego, jego innej niż słowna formy, swobody działania aktorów sekurytyzujących oraz dominującego w tej koncepcji eurocentrycznego punktu widzenia.

Sekurytyzacja

Przedmiotowe obszary (kategorie) ujmowania bezpieczeństwa, które w świetle → szkoły kopenhaskiej rozumiane są jako specyficzne rodzaje interakcji zachodzących na poszczególnych → poziomach analizy bezpieczeństwa. Pojęcie sektorów (s.) traktuje się w sposób problemowy, w kontekście zróżnicowanego pojmowania → bezpieczeństwa (bezp.), procesu jego poszerzania (rozszerzania) oraz rozwijania praktyk sekurytyzacyjnych (egzystencjalność zagrożeń) [→ sekurytyzacja].



Wyróżnia się pięć s.bezp.: militarny, polityczny, ekonomiczny, społeczny i środowiskowy. Z każdym z nich łączona jest wartość naczelna. Odpowiednio są to: przetrwanie państwa, suwerenność, dobrobyt, tożsamość oraz trwały i zrównoważony rozwój. S. militarny odnosi się do relacji zbrojnego przymusu i obejmuje oddziaływania państw o charakterze dwupoziomowym, dotyczące ich potencjałów militarnych (ofensywnych i defensywnych) oraz percepcji wzajemnych intencji. S. polityczny obejmuje stosunki władzy i rządzenia. Łączy się z organizacyjną trwałością państw, systemem rządów oraz legitymującą ideologią. S. ekonomiczny wiąże się z relacjami handlowymi (wymiany), produkcyjnymi i finansowymi, które dotyczą dostępu do zasobów, pieniędzy oraz rynków koniecznych do utrzymywania akceptowalnego poziomu dobrobytu oraz zdolności państw do skutecznego działania. S. społeczny opiera się na stosunkach związanych z tożsamością zbiorową (kolektywną). Obejmuje problematykę tradycyjnych wzorców języka, kultury, religii, identyfikacji narodowej i zwyczaju. S. środowiskowy dotyczy relacji zachodzących między ludzką aktywnością i biosferą (lokalną i planetarną), wskazując na jej utrzymanie i traktując jako system niezbędnego wsparcia, od którego zależą wszystkie ludzkie przedsięwzięcia.



S. obrazują bezp. przez jego rozbicie na części składowe (dezagregacja). Dzięki temu ułatwiają badanie bezp. w sposób mniej złożony, bez nadmiernej liczby zmiennych. Dezagregacyjna natura s. pozbawia je samodzielności, uniemożliwiając pojmowanie każdego s. oraz jego treści w sposób niezależny, całkowicie odseparowany od reszty. Konkretne relacje, np. przymusu, nie istnieją poza pozostałymi relacjami, tj. władzy, wymiany, tożsamości lub środowiska. Wzajemne i wszechstronne przenikanie interakcji wyraża nierozłączność bezp. Dowodzi również instrumentalności wyróżniania w nim s., które, przyjmując określony punkt widzenia, służą identyfikacji poszczególnych stosunków bezp. wraz z przyjmowanym dla nich założeniem. Przykładowo, patrząc na zachowania ludzi oraz działalność ich organizacji, strateg wojskowy skupia się na potencjałach militarnych (ofensywnych i defensywnych), stojąc na stanowisku oportunistycznego kalkulowania przez państwa korzyści z zastosowania przymusu zbrojnego. Polityczny realista dostrzega w tych samych zachowaniach problemy suwerenności oraz władzy, przyjmując dla nich chęć maksymalizacji mocy. Ekonomista podkreśla zagadnienia bogactwa i rozwoju, zakładając powszechność pragnienia zmierzającego do maksymalizacji użyteczności. Analityk społeczny bada wzorce tożsamości, wychodząc z pragnienia zachowania odrębności kulturowej. Z kolei ekolog eksponuje przyrodnicze podstawy cywilizacji, kierując się potrzebą osiągnięcia zrównoważonego rozwoju.

Sektory bezpieczeństwa

(ang. securitology) w ogólnym sensie jako nauka o bezpieczeństwie zajmuje się ryzykiem i zagrożeniami, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na egzystencję jednostki. W węższym sensie securitologia (s.) jest nauką o prawidłach i mechanizmach zagwarantowania (ale również o przyczynach i skutkach braku zapewnienia) → bezpieczeństwa człowieka, grupy społecznej, państwa lub ludzkości w stosunku do licznych zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń oraz dynamiki rozwoju → środowiska bezpieczeństwa (Ladislav Hofreiter). Według Leszka F. Korzeniowskiego s. jest to nauka badająca relacje i mechanizmy niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony człowieka, grup społecznych, państw i środowiska naturalnego.



Termin ma kilka etymologii. Do najczęściej przytaczanych należą konstrukcje powstałe na bazie: 1. łacińskiego securus (se – oddzielnie, osobno, cura – dbałość, opieka, troska); 2. łacińskiego sine cura (sine – bez, cura – dbałość, opieka, troska) i greckiego logos (słowo, nauka); 3. łacińskiego securitas (beztroska, bezpieczeństwo, pewność) i greckiego logos (słowo, nauka). W wierzeniach starożytnych Rzymian Securitas było imieniem kobiecej postaci uosabiającej bezpieczeństwo i ufność. Współcześnie pojęcie securitologia zostało po raz pierwszy użyte przez nieznanego autora w latach 90. XX w. i w ogólnym sensie oznacza naukę o bezpieczeństwie. Próby definiowania s., jej naukowego paradygmatu oraz konstytuowania jako dyscypliny naukowej nadal trwają. W polskiej klasyfikacji do dyscyplin naukowych należących do dziedziny nauk społecznych zaliczono → nauki o bezpieczeństwie. Zastosowanie liczby mnogiej (nauki) zamiast pojedynczej podkreśla jej wielodyscyplinarny charakter i jest także wyznacznikiem tożsamości s. jako nauki kompleksowej z pogranicza nauk przyrodniczych, społecznych i technicznych. Nieprzyjęcie na szczeblu rządowym terminu s. przemawia jednak za brakiem konsensusu i wskazuje na trudność, z jaką spotyka się on w środowisku naukowym. Czołowy polski badacz i propagator s. Korzeniowski traktuje ją jako naukę o bezpieczeństwie usytuowaną w systemie nauk o bezpieczeństwie, uznając ją tym samym za wydzieloną część tegoż systemu, za naukę, która w centrum uwagi stawia człowieka, jego potrzeby i wyznawane przez niego wartości, co mieści się w obszarze badań bezpieczeństwa personalnego [→ human security].



Do propagatorów s. jako dyscypliny naukowej o już wyodrębnionym przedmiocie i metodologii badań, należą m.in.: Josef Janošec, Antonín Rašek (Czechy), Ludmiła Bostan (Mołdawia), Tadeusz Ambroży, Leszek F. Korzeniowski, Stanisław Kozdrowski, Janusz Świniarski (Polska), Włodzimierz I. Yarotchkin (Rosja), Ladislav Hofreiter, František Škvrnda (Słowacja),Vasiliy Mironovytch Zaplatynskyj (Ukraina).



Przedmiotem (obiektem) badań s. może być jakikolwiek czynnik lub system natury społecznej, przyrodniczej, produkcyjnej, technicznej lub innej (pojedynczy człowiek, grupa społeczna, państwo, planeta, rynek, produkt, system transportu, ekosystem, biosfera, itp.), który jest bezwzględnie i niezamiennie konieczny dla egzystencji człowieka w najszerszym pojęciu tego słowa. Czynniki te mogą być wystawione na działanie negatywnych wpływów różnorodnego charakteru lub same dla siebie stanowią źródło zagrożenia. Podmiotem (subiektem) poznawania i praktycznej działalności s. jest przede wszystkim człowiek, a także grupa społeczna, państwo, koalicja państw itp. Podmiot występuje jako czynnik aktywny, którego działalność ukierunkowana jest na poznawanie i przetwarzanie obiektu (przedmiotu), przy czym orientuje się na osiągnięcie własnego celu, zaspokojenie własnych interesów i potrzeb.



Miarą efektywności s. jako nauki są jej cztery funkcje: 1. poznawcza – analiza i prognozowanie środowiska oraz problemów bezpieczeństwa; 2. normatywna – wsparcie procesu decyzyjnego państwa w sprawach bezpieczeństwa; 3. heurystyczna – odkrywanie nowych, nietradycyjnych zagrożeń i wyzwań bezpieczeństwa; 4. integracyjna – wielodyscyplinarny charakter. W s. analizuje się każdą cząstkę, każdy wymiar bezpieczeństwa jako zbiór nawzajem na siebie wpływających podczynników i podwymiarów, które charakteryzują się wspólnymi relacjami uwarunkowań, względności i przyczynowości. Bezpieczeństwo podmiotu referencyjnego (człowieka, grupy społecznej, państwa) zawsze jest wynikiem wzajemnego oddziaływania wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń oraz własności i możliwości ochronnych (obronnych) tegoż podmiotu. Istotą securitologicznego paradygmatu jest akceptowanie bezpieczeństwa jako kategorii wtórnej z punktu widzenia przyczynowości, która jest wynikiem (funkcją) działania pierwotnych przyczyn wywołujących powstanie/wygaśnięcie zagrożenia lub obniżenie/podwyżkę wrażliwości i odporności podmiotu referencyjnego w danym czasie.

Securitologia

Popularna identyfikacja porozumienia znoszącego kontrole na granicach wewnętrznych państw sygnatariuszy, które podpisano w Schengen, niewielkiej miejscowości w Luksemburgu. Tak zwane Schengen I zostało podpisane 14 czerwca 1985 r. Było inspirowane porozumieniem z Saarbrücken zawartym rok wcześniej pomiędzy Francją a Niemcami, ograniczającym kontrolę na lądowych przejściach granicznych. Wprowadzono wówczas oznakowanie – tzw. zielony punkt umieszczany na przedniej szybie samochodu, który oznaczał, iż jego pasażerowie są obywatelami państw Wspólnoty Europejskiej i nie przewożą towarów podlegających opłatom celnym. Tak oznaczony pojazd nie musiał zatrzymywać się do kontroli granicznej, która stawała się kontrolą wzrokową. Korzyści, jakie czerpali z tego porozumienia obywatele Francji i Niemiec, skłoniły kraje Beneluksu do przystąpienia do tej umowy i podpisano porozumienie Schengen I. Zawarte tam ustalenia miały szerszy wymiar, odwoływano się w nich bowiem również do deklaracji Rady Europejskiej z czerwca 1984 r. w sprawie zniesienia kontroli policyjnych i celnych przy przekraczaniu przez osoby fizyczne i towary granic wewnętrznych Wspólnoty oraz do poszerzenia swobodnego przepływu osób, towarów i usług we Wspólnocie.



Kontynuowanie tego procesu zostało zmaterializowane w Konwencji wykonawczej do układu z Schengen podpisanej (również w Schengen) 19 czerwca 1990 r. Jej podstawowym celem było zniesienie kontroli na wewnętrznych granicach państw sygnatariuszy Konwencji, a w ślad za tym usprawnienie współpracy policji i innych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny. W rezultacie w Konwencji znalazły się przepisy zezwalające na współpracę kanałami policyjnymi zamiast drogą dyplomatyczną: regulujące kwestie obserwacji i pościgu związanego z przekroczeniem granic krajów; postulujące utworzenie bezpośredniej łączności telefonicznej i radiowej między placówkami policyjnymi i celnymi w regionach przygranicznych; wymianę oficerów łącznikowych.



Jednocześnie zaczęto budować tzw. SIS (Schengen Information System – System Informacyjny Schengen) jako elektroniczne narzędzie rekompensujące zniesienie kontroli na granicach pomiędzy państwami strefy Schengen (st.Sch.). Zapewnia ono każdemu z państw będących stroną Konwencji ten sam zestaw informacji pozwalający na dostęp do wpisów dotyczących osób i przedmiotów w celu kontroli granicznej oraz innych kontroli policyjnych i celnych prowadzonych w ramach danego kraju oraz w celu wydawania wiz, dokumentów pobytowych i wykonywania przepisów prawnych o cudzoziemcach w kontekście stosowania Konwencji. Powyższy wymóg zapewniony został przez przyjęcie szczególnej struktury systemu polegającej na utworzeniu jednostki centralnej systemu (C‑SIS) oraz modułów krajowych (N‑SIS) działających w każdym państwie będącym stroną Konwencji. W 2004 r. w związku z rozszerzeniem UE rozpoczęto prace nad wersją Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji (SIS II), który zaczął funkcjonować dwa lata później. Innymi narzędziami informatycznymi zbudowanymi dla potrzeb zarządzania migracją i granicami są: → Wizowy System Informacyjny (VIS) przeznaczony do identyfikacji podróżnych dla potrzeb danych wizowych; → Europejski Zautomatyzowany System Rozpoznawania Odcisków Palców (Eurodac) oraz → Europejski System Nadzorowania Granic (EUROSUR).



<a>St.Sch. </a>ulegała systematycznemu poszerzaniu. W 1990 r. przystąpiły do niej Włochy, w 1991 – Hiszpania i Portugalia, 1992 – Grecja, 1995 – Austria, 1996 – Dania, Finlandia i Szwecja. Uczestnikami st.Sch. zostały także państwa niebędące członkami UE – Norwegia i Islandia. Ostatnie rozszerzenie w 2007 r. obejmowało: Polskę, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę, Słowację, Słowenię oraz Węgry.



W 2020 r. w strefie Schengen znajduje się 26 państw: 22 państwa członkowskie UE, a także Islandia i Norwegia (wchodzące w skład Związku Paszportowego Krajów Nordyckich) oraz Szwajcaria i Liechtenstein. Z krajów członkowskich UE poza st.Sch. pozostaje Irlandia (a wcześniej, przed wystąpieniem, także Wielka Brytania), która utrzymuje w mocy klauzulę opt‑out i zarządza własną wspólną strefą podróżowania, a także Bułgaria, Chorwacja, Cypr i Rumunia, które są zobowiązane do przystąpienia do st.Sch.



Państwa aspirujące do przystąpienia do st.Sch muszą wykazać, że są przygotowane do: podjęcia odpowiedzialności za kontrolowanie zewnętrznej granicy st.Sch w imieniu innych państw również należących do tej strefy; stosowania określonych przepisów st.Sch. dotyczących kontroli granicznej na lądzie, morzu i w powietrzu, wydawania wiz, współpracy policyjnej i ochrony danych osobowych; podjęcia skutecznej współpracy z innymi państwami st.Sch. w celu utrzymania wysokiego poziomu bezpieczeństwa po zniesieniu kontroli na granicach wewnętrznych; zainstalowania SIS oraz VIS oraz ich efektywnego wykorzystywania. Rozwój pandemii COVID-19 w początkach 2020 r. skłonił państwa członkowskie do przywrócenia kontroli na granicach wewnętrznych Schengen. W reakcji na te jednostronne działania Komisja Europejska opracowała wytyczne co do kontroli, mające na celu ochronę przepływu towarów i powroty obywateli do ich krajów. Zostały zatwierdzone przez państwa członkowskie, ponadto na wniosek KE uzgodniono czasowe zamknięcie granic zewnętrznych UE i strefy Schengen (maj 2020).

Schengen (strefa Schengen)

Ogół działań mających na celu obronę przed fizycznym atakiem napastnika. Poza sensem potocznym, oznaczającym każdy sposób obrony, używa się tego terminu jako określenia sztuk walki (bez użycia broni lub używając przedmiotów użytku codziennego). To element → obrony cywilnej będącej częścią niemilitarnego elementu składowego obrony narodowej (obok elementów militarnych). Obrona niemilitarna jest osiąganiem misji i celów obrony narodowej narzędziami o niemilitarnym charakterze [→ bezpieczeństwo<a> </a>niemilitarne].



Samoobrona (sam.) stanowi naturalną formę obrony indywidualnej człowieka przed zagrożeniami oraz formę obronną organizacji i grup społecznych, która datuje się od czasów wspólnot rodowych, regionalnych, państwowych i jest w społeczeństwie doskonalona przez rządowe i państwowe formy organizacji bezpieczeństwa regionalnego i → bezpieczeństwa narodowego. Wyróżniane są trzy rodzaje: 1. sam. państwa – prawo wojenne suwerennego państwa do podejmowania akcji zbrojnej samodzielnie lub wespół z innymi państwami dla odparcia agresji drugiego państwa, uznane przez prawo wojenne jako zasada nienaruszalna; 2. sam. powszechna – szczególna dziedzina (rodzaj) samoorganizacji społeczności lokalnej, obejmująca działania z zakresu bezpieczeństwa narodowego, jej istotą jest wyzwolenie naturalnych, instynktownych działań człowieka (społecznych) w swoim środowisku dotyczących sfery bezpieczeństwa indywidualnego (podmiotowego) i zbiorowego (strukturalnego); 3. sam. zakładów pracy – zespół przedsięwzięć realizowanych przez oddziały sam. przed zagrożeniami czasu pokoju i wojny, mających na celu ochronę załóg zakładów pracy oraz ich obiektów. Przygotowanie ludności do uczestnictwa w powszechnej sam. polega na udziale w szkoleniu i wykonywaniu przez obywateli określonych obowiązków w ramach przygotowań do sam. [→ bezpieczeństwo fizyczne; bezpieczeństwo człowieka; bezpieczeństwo osobiste; bezpieczeństwo lokalne]

Samoobrona

Niepewność związana z własnym działaniem, z jego skutkami w obszarze → bezpieczeństwa; możliwość negatywnych dla danego podmiotu skutków własnego działania, stanowiących potencjalne → zagrożenie. Im bardziej podmiot jest aktywny w obszarze bezpieczeństwa, tym większe ryzyko bezpieczeństwa (<a>r.bezp.</a>). [→ ryzyko]



Początkowo r.bezp. rozumiane było jako możliwość wystąpienia awarii w obrębie elektrowni bądź innego złożonego systemu technologicznego. Potem pojawiło się ryzyko zagrożeń ekologicznych związanych z biotechnologią. Zdaniem Pieta Strydoma obecnie pojęcie ryzyka przesunęło się do obszaru nauk społecznych. Stało się tak za sprawą Mary Douglas i Aarona Wildavsky’ego i ich pracy Risk as Culture (1982), w której ukazali, że postrzeganie ryzyka nie jest zdeterminowane przez cechy psychologiczne jednostek, lecz jest zapośredniczone w kulturowych wzorach percepcji, a te z kolei zależą od kształtu struktury grupy społecznej. Przyjmuje się, że usystematyzowaną prezentację kategorii r.bezp. można znaleźć w pracy z 1980 r. Ulricha Becka Gegengifte. Die organisierte Unverantwortlichkeit (Antidotum. Zorganizowana nieodpowiedzialność). Przedstawia on w niej trzy typy r.bezp. (niebezpieczeństw): przedindustrialne zagrożenia, ryzyka epoki przemysłowej oraz wielkie zagrożenia późnej nowoczesności. Główną cechą ryzyka, odróżniającą go od „zwyczajnych” zagrożeń, jest jego pochodzenie. Ryzyko jest generowane przez sam system nowoczesności, który w ten sposób zaczyna w dobie „społeczeństwa ryzyka” zagrażać sam sobie (np. globalną katastrofą ekologiczną, skażeniami chemicznymi, awariami elektrowni atomowych). Współczesne ryzyka są dla Becka swego rodzaju „przerośniętymi” skutkami ubocznymi postępu naukowo-technicznego, które przestały mieć jedynie marginalny i możliwy do kontrolowania charakter. Swym wewnątrzsystemowym pochodzeniem ryzyko różni się m.in. od zagrożeń preindustrialnych, które były głównie pochodzenia naturalnego (powodzie, pożary, huragany) i przychodziły niejako „z zewnątrz” społeczeństw. Globalne r.bezp. charakteryzują się: delokalizacją, niekalkulowalnością oraz nieodwracalnością i nierekompensowalnością. Beck wyróżnia trzy rodzaje globalnego ryzyka: kryzysy ekologiczne, globalne kryzysy finansowe oraz ryzyko terrorystyczne. Podkreśla on odejście od dominującego w naukach społecznych dualizmu natura/społeczeństwo, zwracając uwagę na niemożność rozdzielania tych dwóch obszarów. W katalogu pojęć związanych z bezpieczeństwem występuje także pojęcie ryzyka socjalnego. W konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej minimalnych norm zabezpieczenia społecznego zawarto listę ryzyk socjalnych: choroba, przerwa w pracy z powodu macierzyństwa, niepełnosprawność, urazy związane z pracą i choroby zawodowe, śmierć żywiciela rodziny, bezrobocie, starość, koszty opieki nad dzieckiem.

Ryzyko bezpieczeństwa

W potocznym rozumieniu oznacza miarę lub ocenę → zagrożenia czy niebezpieczeństwa wynikającego albo z prawdopodobnych zdarzeń od nas niezależnych, albo z możliwych konsekwencji podjęcia decyzji. Ryzyko (ryz.) jest też wskaźnikiem stanu lub zdarzenia, które może prowadzić do strat. Według ujęcia słownikowego ryz. oznacza: 1. jakieś niekorzystne lub niepożądane zdarzenie z możliwością, że ono nastąpi; 2. działanie, które wiąże się z pewnym niebezpieczeństwem i może przynieść niekorzystne lub niepożądane skutki, a także podejmowanie takich działań. Z sytuacją ryz. wiąże się też założenie, że jeżeli ktoś robi coś niebezpiecznego „na własne ryzyko”, to ponosi za to całkowitą odpowiedzialność. Dyskusje nad tymi definicjami doprowadziły do czterech zasadniczych wniosków dotyczących natury ryz.: 1. nie jest ono czymś jednorodnym, a zatem nie jest możliwe podanie jednej uniwersalnej i jednoznacznej definicji tego pojęcia; 2. ryz. występuje w co najmniej dwóch aspektach: obiektywnym oraz subiektywnym; 3. ryz. może być badane w różnych kontekstach, np. jako: niebezpieczeństwo, hazard, niepewność, prawdopodobieństwo; 4. ryz. jest czymś zmiennym i stadialnym, czyli jest raczej procesem niż stanem otoczenia. Ryz. jest kategorią wszechobecną w działalności człowieka i obejmuje wszystkie dziedziny jego działalności. Można je badać w aspekcie obiektywnym oraz w aspekcie subiektywnym, pamiętając jednak, że jest ono kategorią zmienną, czyli bardziej procesem niż stanem świata zewnętrznego. Można zatem badać i definiować ryz. w zależności od określonego aspektu, czyli ujęcia oraz kontekstu.



Współczesne społeczeństwo opisywane jest w kategoriach społeczeństwa ryz., co jest wyznaczane przez wiele zjawisk (np. choroby, bezrobocie, konflikty zbrojne, zagrożenia bezpieczeństwa, także intelektualnego), będących źródłem lęków i niepokojów. Można zatem uważać, że w pewnym sensie pojęcie to ma charakter socjologiczny, ponieważ dotyczy charakterystycznych cech współczesnego człowieka w rozwiniętym społeczeństwie, które podlega coraz częściej zdywersyfikowanym niebezpieczeństwom (np. → terroryzm) i katastrofom, a z drugiej strony dąży do → bezpieczeństwa społecznego. Sytuacja współczesnych ludzi jest implikowana przez niedający się wyeliminować poziom ryz. Każde działanie, dokonany wybór, przecieranie szlaku wynika z konieczności i rodzi niepewność. W czasach późnej nowoczesności ryz. jest permanentnym elementem podejmowanej przez ludzi aktywności. W teorii zarządzania ryzykiem istnieje wiele klasyfikacji. Jedna z nich wyróżnia następujące rodzaje ryz.: strategiczne, operacyjne, finansowe, osobowe, projektowe, ubezpieczeniowe. Każdy z obszarów ryz. można podzielić na podgrupy, np. ryz. finansowe można podzielić na ryz. bankowe, giełdowe, kapitałowe, inwestycji finansowej, walutowe, kredytowe, płynności, zmiany stopy procentowej. Zakłócenia pochodzące z otoczenia społecznego, środowiska naturalnego, wpływające na podmioty działające w gospodarce rynkowej wywołują stany niepewności. Ryz. i niepewność występują obok siebie, razem, a niekiedy są utożsamiane. Źródłem ryz. są ludzie, którzy świadomie podejmują decyzje, natomiast niebezpieczeństwa zagrażają z zewnątrz i trudno jest na nie wpływać. Człowiek zawsze żyje w warunkach ryz., które jest od niego niezależne lub zostaje przez niego samego spowodowane. W przeszłości możliwość kontrolowania ryz. była ograniczona. W ostatnich latach zwiększyło się zainteresowanie badaniami nad ryz., zwłaszcza w kontekście zagrożeń ze strony powszechnego stosowania energii atomowej oraz technologii modyfikacji genetycznych. W społeczeństwie ryz. jednostka musi posiadać specyficzne umiejętności i zdolności, aby w nim sprawnie funkcjonować. Istotnego znaczenia nabiera umiejętność antycypowania niebezpieczeństw, tolerowania ich, radzenia sobie z nimi w sensie biograficznym i politycznym. Radzenie sobie z lękiem w społeczeństwie ryz. jest na razie raczej sprawą indywidualną, jednakże ta rosnąca konieczność prędzej czy później stanie się przyczyną stawiania nowych wymagań wobec publicznych instytucji w dziedzinie kształcenia, terapii i polityki. Obchodzenie się z lękiem i niepewnością staje się bowiem biograficznie i politycznie podstawową kwalifikacją cywilizacyjną. Człowiek musi umieć dzisiaj kalkulować ryz. oraz szanse i zagrożenia, z którymi przychodzi mu się konfrontować. [→ ryzyko bezpieczeństwa]

Ryzyko

Termin → bezpieczeństwo (b.) wywodzi się z łaciny – securitas – i składa się z dwóch słów, sine (bez) i cura (kłopoty, strach). A zatem oznacza brak kłopotów, strachu, → zagrożenia, niepokoju. Pojęcie b. rozumiane w ten sposób odnosi się do jednostek, grup ludzi, całego społeczeństwa, ale także zwierząt, przyrody żywej i nieożywionej. Dotyczy również innych dziedzin, takich jak środowisko i działalność człowieka, miejsca zamieszkania, regiony, kontynenty, cały świat czy też kosmos. Dla terminologii bezpieczeństwa jest to oczywiście podstawowe pojęcie; stanowi zjawisko wieloczynnikowe i wielopoziomowe. Jest uzupełniane przymiotnikami odnoszącymi się przede wszystkim do natury: 1. zagrożeń dla bezpieczeństwa; 2. działań, środków lub instytucji, które zapewniają bezpieczeństwo i ochronę; 3. obiektów, które mają być chronione. B. może być rozumiane jako punkt wyjścia, konstrukcja teoretyczna i system społeczny, co ma podstawowe znaczenie dla tworzenia i rozwijania<a> </a>→ nauk o bezpieczeństwie, których przedmiotem, kluczową koncepcją jest właśnie to zjawisko. B. jest skomplikowanym atrybutem, którego treść, struktura i funkcje przekraczają granice nie tylko jednej dyscypliny naukowej, ale nawet całych dziedzin nauki. Wszechstronne zastosowanie pojęcia bezpieczeństwa w różnych, często przeciwstawnych dyscyplinach naukowych powoduje jego eklektyczną interpretację.



Można wymienić pięć podstawowych wymiarów bezpieczeństwa: polityczny, ekonomiczny, środowiskowy, informacyjny, społeczny. Każdy z nich obejmuje stosunkowo szeroki zakres zagadnień, podmiotów, działań i relacji. Jeśli bierzemy pod uwagę wielowymiarowość b., wówczas można z kolei analizować m.in. takie wymiary, jak: zewnętrzny, wewnętrzny, subiektywny, obiektywny, indywidualny, policyjny, wojskowy, cywilny, społeczny, ludzki, technologiczny, ilościowy, jakościowy. Z punktu widzenia dalszego rozwoju można definiować bezpieczeństwo jako wojskowe, ekonomiczne, ekologiczne, społeczne, ludzkie i inne. Biorąc za punkt wyjścia obiekt, którego b. jest rozpatrywane – zwłaszcza państwo narodowe – można rozróżnić b. wewnętrzne i zewnętrzne (pierwsze dotyczy istnienia, tłumienia i eliminowania zagrożeń wewnątrz danego obiektu, drugie – zagrożeń pochodzących z zewnątrz). Wszystkie wymienione terminy są na ogół wzajemnie powiązane, a ich rozgraniczenie nie jest do końca jasne – oczywistym jest to, że b. jest pojęciem złożonym.



Pomimo przeciwstawnych sformułowań w środowisku naukowym, możliwe jest sformułowanie optymalnej definicji pojęcia b. Można je zdefiniować jako stan, w którym zagrożenia dla podmiotu (na ogół państwa narodowego, ale także organizacji, wspólnoty i jednostek) i jego interesów są eliminowane w możliwie największym stopniu, przy czym podmiot taki jest w celu wyeliminowania istniejących i potencjalnych zagrożeń skutecznie wyposażony i skłonny do współpracy. B. jest nieustannie rozwijane, nie jest to stan w pełni osiągalny, ale może być na dany czas (sytuację) wystarczające. Zarówno państwowe, jak i międzynarodowe wymagania oznaczają ciągłe doskonalenie pożądanego stanu b., dlatego jego rozwój jest procesem niedokończonym. Ciągłe doskonalenie i polepszanie akceptowalnego stanu b. może odbywać się dzięki edukacji uczestników tego procesu.

Rozwój bezpieczeństwa

Środek o charakterze prewencyjnym stosowany w → stanie wyjątkowym wobec osób mających ukończone 17 lat, co do których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że nie będą przestrzegać porządku prawnego. Jeżeli podejrzenie to dotyczy osób niemających ukończonych 17 lat, rozmowę ostrzegawczą (r.os.) przeprowadza się z rodzicami/opiekunami prawnymi tych osób (z ewentualnym udziałem osoby, której ona dotyczy, jeśli takie jest życzenie rodzica/opiekuna). Na r.os. mogą wezwać organy prokuratury, policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej lub Służby Kontrwywiadu Wojskowego. Brak dobrowolnego zgłoszenia się na r.os. może skutkować przymusowym doprowadzeniem na nią. R.os. polega na udzieleniu pouczenia o prawnych i osobistych skutkach nieprzestrzegania porządku prawnego oraz niestosowania się do ustalonych na czas stanu wyjątkowego ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela.[→ odosobnienie]

Rozmowa ostrzegawcza

Stopniowe redukowanie arsenałów broni ofensywnej państw na skutek politycznych porozumień międzypaństwowych. Rozbrojenie (roz.), choć obecne już po I wojnie światowej, było kluczowym elementem stosunków amerykańsko-radzieckich w czasach zimnej wojny. Wyścig zbrojeń po II wojnie światowej i uzyskanie przez obydwa mocarstwa broni atomowej stworzyło ryzyko wzajemnego unicestwienia. W erze postalinowskiej ZSRR pod wodzą Nikity Chruszczowa oraz USA zapoczątkowały fazę pokojowego współistnienia oraz „powszechnego i całkowitego rozbrojenia”. Istotne z punktu widzenia roz. traktaty międzynarodowe pochodzą z lat 70. XX w. (znanych jako lata odprężenia) oraz z lat późniejszych. Są to przede wszystkim te odnoszące się do broni masowego rażenia, tzw. broni ABC (atomowa, biologiczna, chemiczna): układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, zawarty pod auspicjami ONZ w 1968 r. oraz konwencje: o broni biologicznej z 1972 r. i o zakazie broni chemicznej z 1993 r. Ponadto zawarte przez USA i ZSRR dwie transze układów o redukcji broni strategicznych SALT I i II z 1972 r. i 1979 r. oraz START I i II z 1991 i 1993 r.



Na straży realizacji porozumień rozbrojeniowych stoją ONZ-owska Konferencja Rozbrojeniowa w Genewie oraz Komitet ds. Rozbrojenia i Międzynarodowego Bezpieczeństwa, a także Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem, Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej czy Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej. Jakkolwiek roz. w czasie zimnej wojny sprzyjało utrzymaniu pokoju poprzez zapewnienie równowagi zbrojeń i wyeliminowanie tzw. dylematu bezpieczeństwa, jednakże w epoce pozimnowojennej nie jest możliwe traktowanie roz. w ten sam sposób w związku zarówno z wyraźną przewagą amerykańską nad swoim zimnowojennym rywalem, jak również z powstaniem innych znaczących arsenałów, np. w Azji. Roz. nacelowane na odstraszanie winno być zastąpione kontrolą zbrojeń dla kształtowania kooperatywnego bezpieczeństwa globalnego. Państwa naruszające międzynarodowe zobowiązania w zakresie roz. powinny być włączone w regulacje, co zapobiegnie ich izolacji i narastaniu negatywnych tendencji z punktu widzenia roz. i światowego systemu bezpieczeństwa. Wspólnota międzynarodowa musi sobie również poradzić z potencjałami broni będącymi w dyspozycji podmiotów niepaństwowych, które mogą zostać wykorzystane przeciwko państwom.

Rozbrojenie

Bieżące działania służb ratowniczych na wszelkie zdarzenia zagrażające zdrowiu i życiu obywateli lub środowisku, zmierzające do ograniczenia lub zlikwidowania ich skutków oraz niesienia pomocy poszkodowanym. Obowiązek podjęcia działań spoczywa na organie właściwym w sprawach → zarządzania kryzysowego (z.kr.), który pierwszy otrzymał informację o wystąpieniu → zagrożenia. Organ ten niezwłocznie informuje o zaistniałym zdarzeniu organy odpowiednio wyższego i niższego szczebla, przedstawiając jednocześnie swoją ocenę sytuacji oraz informację o zamierzonych działaniach. W przypadku gdy lokalne zdarzenie nabiera znamion → kryzysu, a więc istnieje potrzeba skierowania dodatkowych sił wsparcia, planowanych do wykorzystania w → sytuacjach kryzysowych, wójt/burmistrz/prezydent miasta – będący organem właściwym w sprawach z.kr. na terenie gminy – kieruje reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie gminy. I odpowiednio gdy lokalne zdarzenie na terenie gminy nabiera znamion kryzysu, a więc istnieje potrzeba skierowania dodatkowych sił wsparcia lub gdy działania obejmują teren kilku gmin, starosta – będący organem właściwym w sprawach z.kr. na terenie powiatu – kieruje reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie powiatu. A gdy lokalne zdarzenie na terenie powiatu nabiera znamion kryzysu, a więc istnieje potrzeba skierowania dodatkowych sił wsparcia lub gdy działania obejmują teren kilku powiatów, wojewoda – będący organem właściwym w sprawach z.kr. na terenie województwa – kieruje reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie województwa. Ciężar ustalania szczegółowego charakteru (rodzaju zagrożeń) sytuacji kryzysowej, a tym samym sposobu reagowania, spoczywa w znacznej mierze na organach administracji publicznej. Równocześnie jednak dokonywana przez nie konkretyzacja powinna odbywać się w określonym przedziale interpretacyjnym mieszczącym wszystkie potencjalne sytuacje kryzysowe. W odróżnieniu od reakcji na zagrożenia codzienne, pojawienie się sytuacji kryzysowej skutkuje zaangażowaniem większej liczby (i większą różnorodnością) wyspecjalizowanych instytucji, które pojawiają się na miejscu danego zagrożenia i są zaangażowane w jego zwalczanie. Współpracują one i korzystają ze wsparcia o charakterze: 1. wewnętrznym – odbywa się w ramach struktury reagującej instytucji i udzielane jest przez jednostki z poziomu równorzędnego (np. sąsiadujących powiatów) lub z poziomu wyższego (np. wojewódzkiego); 2. zewnętrznym – świadczone jest przez instytucje o właściwości ogólnej i ma charakter dopełniający i koordynujący zarazem (działania m.in. o charakterze socjalnym i organizatorskim, których nie mają w swoich obowiązkach instytucje wyspecjalizowane, jak np. tymczasowe zakwaterowanie mieszkańców). [→ ratownictwo]

Reagowanie kryzysowe

Działalność prowadzona na wszystkich szczeblach organizacji państwa we wszystkich jego stanach (zwyczajnych i nadzwyczajnych) za pomocą różnorodnych metod, sił i środków, która zmierza do ratowania życia ludzkiego i dóbr materialnych. Słownikowo ratownictwo (r.) jest to ogół środków i metod ratowania życia ludzkiego, mienia i niesienia pomocy w warunkach zagrożenia oraz nieszczęśliwych zdarzeń. Akcje r. podejmowane są zarówno w czasie pokoju [→ katastrofy, → klęski żywiołowe], jak i wojny. R. to także działalność, której celem jest przygotowanie instytucji zorganizowanych w system na sytuacje związane z potrzebą ratowania ludzi lub rzeczy znajdujących się w niebezpieczeństwie. Odrębnym pojęciem jest „czynność ratowania” – oznacza pomoc w trudnej nagłej sytuacji, która zagraża życiu ofiar i ratowników oraz zniszczeniem środowiska i ważnych elementów dorobku materialnego i kulturalnego.



Ze względu na źródło oraz sposób finansowania działań ratowniczych można wyróżnić r.: publiczne (rządowe i samorządowe), społeczne oraz komercyjne. Ze względu na zasięg działań ratowniczych można wyodrębnić r.: międzynarodowe, krajowe, wojewódzkie, powiatowe, gminne i lokalne. W ramach r. państwowego w literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące kategorie: 1. ze względu na rodzaj użytych sił ratowniczych – medyczne, wojskowe, górnicze, chemiczne, kolejowe, weterynaryjne itd.; 2. ze względu na rodzaj zdarzenia (klęska żywiołowa, katastrofa naturalna, techniczna, technologiczna, itd.) – m.in. morskie, pożarowe, radiacyjne, lotnicze, powodziowe, drogowe, kolejowe.



W okresie pokoju działania ratownicze prowadzą etatowe siły: straż pożarna, siły policyjne oraz służby: medyczne, sanitarno-epidemiologiczne, weterynaryjne, ochrony środowiska i inne, a także wydzielone pododdziały sił zbrojnych i ludność cywilna (przy dużych rozmiarach zagrożenia). Zadaniem profesjonalnych sił i służb jest udzielanie niezbędnej pomocy w razie zaistnienia zdarzeń losowych, katastrof, np. wypadków drogowych, kolejowych, awarii sieci elektrycznych i gazowych. W Polsce funkcjonuje wiele organizacji realizujących różne grupy zadań z zakresu r., które pracują w trybie doraźnym (jak r. wodne, górskie, górnicze, gazowe, energetyczne, Państwowe Ratownictwo Medyczne czy Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy) oraz zwyczajnym (jak służby komunalne, służba zdrowia, opieka społeczna, ochrona środowiska itd.). [→ system ratowniczy; ochrona ludności; obrona cywilna]

Ratownictwo

Proces przyjmowania przez jednostkę/grupy/masy ekstremistycznego systemu wartości, który rozwija się w odniesieniu do konkretnego ruchu politycznego. Połączony jest z wyrażaniem aprobaty, wsparcia bądź wykorzystania przemocy politycznej i zastraszenia jako metody osiągania zmian w społeczeństwie lub zachęcania do tego osób trzecich. Proces ten może prowadzić jednostkę lub grupę do aktu przemocy, który pozostaje w bezpośredniej więzi z socjalnymi, politycznymi lub religijnymi motywami ideowymi, przy jednoczesnym odrzuceniu dominującego porządku politycznego, społecznego lub kulturowego. Osiągnięcie określonych celów usprawiedliwia stosowanie → przemocy. Radykalizacja (r.) jest procesem mentalnym i emocjonalnym, który czyni jednostkę gotową na stosowanie przemocy, odnosi się zatem do postaw i zachowań. Najbardziej skrajnym stadium r. jest ostatni z wymienionych elementów dotyczący przeobrażania zachowań jednostki/grupy i wykorzystania metod nielegalnych, w tym czynów zabronionych klasyfikowanych jako terrorystyczne / o charakterze terrorystycznym [→ terroryzm]. Głównym wyróżnikiem w kontekście stosowania przemocy i identyfikacji grupowej jest wytwarzanie alternatywnego systemu moralnego odwołującego się do racjonalizujących konflikty antagonizmów, takich jak: my–oni, swoi–obcy, dobro–zło, wróg–przyjaciel. Logika r. odwołuje się także często do kulturowej definicji wspólnoty, postrzeganych form ucisku, eksponowania kolektywnej tożsamości i jej wyjątkowości, nadawania znaczeń zniekształconym wydarzeniom historycznym, wiktymizacji oraz martyrologii. Często w warstwie narracyjnej następuje swoista sakralizacja przemocy i mesjanistyczny przekaz roli jednostki w absolutystycznym konflikcie z zaistniałym porządkiem. Za proces odwrotny do r. uznaje się <a>→</a> deradykalizację. [→ ekstremizm]

Radykalizacja

(ang. hate crimes) czyny zabronione motywowane uprzedzeniami. Szeroka definicja przestępstwa z nienawiści (prz.z.n.) to: każde przestępstwo natury kryminalnej, włączając w to przestępstwa wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego ofiara, lokal lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na faktyczne lub domniemane powiązanie, związek, przynależność, członkostwo lub udzielanie wsparcia grupie wyróżnionej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy (według Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie). Problematyka prz.z.n. należy do zagadnień interdyscyplinarnych. Za twórców terminu hate crimes uważa się Johna Conyersa, Barbarę Kennelly oraz Marco Biaggi, wnioskodawców projektu ustawy Hate Crimes Statistics Act uchwalonej w USA w 1990 r.



Prz.z.n. mają genezę w stereotypach, uprzedzeniach, nietolerancji i dyskryminacji. Skierowane są przeciwko osobom i grupom wyróżnionym ze względu na przynależność narodową, etniczną, rasową, wyznaniową lub ze względu na bezwyznaniowość, na niepełnosprawność. Są wymierzone przeciwko całym grupom mniejszościowym, wobec których sprawcy żywią uprzedzenia i stanowią sui generis komunikat mający na celu ich zastraszenie. Indywidualna ofiara wybierana jest ze względu na cechę, która odróżnia ją od większości jako inną, obcą, a nie z powodu indywidualnego konfliktu ze sprawcą. Pojęcie „mowy nienawiści” (hate speech), powiązane z problematyką prz.z.n., zdefiniowano w rekomendacji Rady Europy w sprawie mowy nienawiści. Oznacza każdą formę wypowiedzi, która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub usprawiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm albo inne formy nienawiści oparte na nietolerancji, włączając w to nietolerancję wyrażaną w postaci agresywnego nacjonalizmu lub etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości, migrantów lub osób wywodzących się ze społeczności imigrantów. Określenie „każda forma wypowiedzi” obejmuje nie tylko wypowiedzi werbalne, ale również gesty, symbole, grafiki itd.

Przestępstwa z nienawiści

Czyny, które ze względu na swój charakter i kontekst mogą wyrządzić poważne szkody krajowi lub organizacji międzynarodowej, gdy zostają popełnione w celu: poważnego zastraszenia ludności lub bezprawnego zmuszenia rządu lub organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania działania lub poważnej destabilizacji lub zniszczenia podstawowych politycznych, konstytucyjnych, gospodarczych bądź społecznych struktur kraju lub organizacji międzynarodowej. Jest to definicja unijna, a pojęcie wprowadzono do prawa polskiego na skutek implementacji Decyzji Ramowej Rady UE z 2002 r. w sprawie zwalczania → terroryzmu. W akcie tym wymieniono poszczególne rodzaje czynów, które powinny być uznane za przestępstwo o charakterze terrorystycznym (prz.ch.terr.), jeśli celem sprawców było osiągnięcie wymienionych celów. Są to: porwania lub branie zakładników; ataki na życie ludzkie, które mogą powodować śmierć; zajęcie statku powietrznego, statku lub innego środka transportu publicznego lub towarowego. W Polsce znowelizowano przepisy Kodeksu karnego (k.k.) w celu implementacji tej regulacji, i tak za prz.ch.terr. uznano czyn zabroniony, którego górna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności wynosi co najmniej pięć lat, popełniony w celu: poważnego zastraszenia wielu osób, zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności, wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce RP, innego państwa lub organizacji międzynarodowej, jak również groźbę popełnienia takiego czynu. Nie wyróżniono przy tym poszczególnych czynów zabronionych, w rezultacie potencjalnie każdy czyn zabroniony spełniający warunek zagrożenia karą i popełniony w celu określonym w przepisie może zostać uznany za prz.ch.terr.



Uznanie przestępstwa za mające charakter terrorystyczny pozwala na wymierzenie sprawcy kary według zaostrzonych zasad (górny wymiar kary może zostać zwiększony o połowę), pozwala także stosować polskie prawo w stosunku do cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo o tym charakterze. Ponadto w części szczegółowej k.k. wskazano dodatkowe czyny zabronione odwołujące się do tej definicji, i tak karze podlegają: finansowanie terroryzmu, także poprzez świadczenia materialne; publiczne rozpowszechnianie treści mogących ułatwić prz.ch.terr. w zamiarze, aby takie przestępstwo zostało popełnione (np. instrukcji konstruowania urządzeń wybuchowych lub taktyki dokonywania zamachów) oraz udział w szkoleniach mogących umożliwić popełnienie prz.ch.terr. z zamiarem jego dokonania. Karalne jest także niezłożenie zawiadomienia o popełnieniu, planowaniu lub usiłowaniu popełnienia prz.ch.terr. Do pojęcia prz.ch.terr. odwołują się także inne akty prawne, w szczególności ustawa o działaniach antyterrorystycznych. Zaistnienie, podejrzenie zaistnienia lub zapobieżenie przestępstwu o tym charakterze jest celem działań zapobiegawczych oraz reagowania na zdarzenia będące wynikiem popełnienia tego rodzaju przestępstw. [→ antyterroryzm; kontrterroryzm; zagrożenie terrorystyczne]

Przestępstwa o charakterze terrorystycznym

(ang. organised crime) zbiorowy proces prowadzenia niezgodnych z prawem działań, na który składa się wiele czynów zabronionych prawem; występuje pod wieloma postaciami w skali międzynarodowej i krajowej, obejmuje zbiór jedno- lub wielorodzajowych przestępstw popełnianych przez zorganizowane grupy przestępcze połączone wspólnym celem.Przestępczość zorganizowaną charakteryzuje jej kolektywny format, hierarchizacja grupy, użycie przemocy albo groźby jej użycia, w celu kontrolowania pewnego terytorium lub zastraszenia jego użytkowników; w coraz większym stopniu przybiera charakter → przestępczości transgranicznej. Prowadzenie zorganizowanych działań przestępczych wyróżnia również wywieranie przez grupę wpływu na organy i struktury ekonomiczne, polityczne, sądowe, administracji publicznej czy mediów oraz zdolność grupy do infiltrowania legalnych podmiotów i mechanizmów w celu formalnego wprowadzania w obieg dochodów z działalności przestępczej. Niekiedy w tym celu wiele zorganizowanych grup przestępczych decyduje się na współpracę.



Zorganizowane struktury przestępcze różnią się historią powstania, rozmiarem, zasięgiem geograficznym, relacją ze strukturami władzy, zakresem i stopniem zastosowania nielegalnych i legalnych działań i instrumentów, które mają na celu uzyskanie dochodu lub powstrzymanie organów ścigania w wykryciu działalności przestępczej. Wiele zorganizowanych grup przestępczych zachowuje hierarchię kierowniczą przy jednoczesnym utrzymaniu elastycznej struktury, która umożliwia szybką reakcję i zdolność do przekształcenia wobec nowych źródeł zysku lub w obliczu zagrożenia ze strony organów ścigania.



W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji przestępczości zorganizowanej, które różnią się ze względu na cel (np. ze względu na potrzebę legislacyjną, prowadzenia badań naukowych, egzekwowania prawa) czy nadrzędność cechy charakterystycznej grupy (uwaga skupia się na tym, kto tworzy zorganizowaną grupę przestępczą lub jakie działania przestępcze dominują w danej grupie). Ze względu na rosnący, transgraniczny charakter przestępczości zorganizowanej coraz większą rolę zaczynają odgrywać instytucje międzynarodowe, które dążą do ściślejszej współpracy, ujednolicania definicji przestępczości zorganizowanej i wypracowania efektywnych instrumentów międzynarodowych w jej zwalczaniu. W polskim Kodeksie karnym wprowadzono pojęcia: zorganizowana grupa oraz związek mający na celu popełnianie przestępstw. [→ przestępczość; przestępczość poważna]

Przestępczość zorganizowana

Rodzaj przestępstw obejmujący wszelkie działania lub zaniechania mające na celu uzyskanie nienależnego odszkodowania skierowane przeciwko zakładom ubezpieczeń bądź instytucjom ubezpieczeniowym. Zagraża bezpieczeństwu funkcjonowania rynku ubezpieczeń (ubezp.), a jej skutki odczuwalne są zarówno przez zakłady ubezp. (straty finansowe), jak i przez ich klientów (wyższe składki ubezpieczeniowe, upadłości firm ubezpieczeniowych itp.). Dominującymi mechanizmami dokonywania przestępstw na rynku ubezp. są: oszustwa polegające na żądaniu lub pobraniu nienależnego odszkodowania w związku z umową ubezp. (pozorowanie kolizji drogowych celem wyłudzenia świadczeń bądź odszkodowań); pozorowanie kradzieży samochodów, w tym stanowiących własność banków i firm leasingowych (np. w przypadku zagrożenia możliwości spłaty kredytu na skutek gorszej sytuacji finansowej kredytobiorcy); usiłowanie i wyłudzanie odszkodowań w związku z umyślnie powodowanymi pożarami; wyłudzenia świadczeń z tytułu zawartych umów ubezp. wypadkowych lub ubezp. na życie, na podstawie upozorowanych bądź zaaranżowanych zdarzeń, objętych ochroną ubezpieczeniową (celowe uszkodzenia ciała, fałszywe akty zgonu); pobieranie odszkodowań z kilku zakładów ubezp. za tę samą szkodę; zawyżanie kosztów napraw poprzez wykorzystywanie fałszywych bądź poświadczających nieprawdę rachunków z zakładów naprawczych; zawyżanie wartości ubezpieczonych obiektów (nieruchomości, samochodów i innych dóbr ruchomych) i poświadczanie nieprawdy przez agentów celem umożliwienia uzyskania kredytu oraz większego odszkodowania; wyłudzanie gwarancji ubezpieczeniowej zapłaty wierzytelności handlowych; przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej przez pracownika, pośrednika, rzeczoznawcę bądź inną osobę działającą na zlecenie firmy ubezpieczeniowej w zamian za przyczynienie się do wypłaty nienależnego odszkodowania, bez względu na motywy postępowania sprawcy; kradzieże, zagarnięcia, zniszczenia lub uszkodzenia ubezpieczonego mienia, bez względu na to, czy fakt ubezpieczenia miał dla sprawcy jakiekolwiek znaczenie; kradzieże i zagarnięcia mienia firmy ubezpieczeniowej dokonane przez jej pracowników, pośredników lub jakąkolwiek inną osobę; uchylanie się od ubezp. obowiązkowych i nieuiszczanie związanych z nimi składek; prowadzenie działalności ubezpieczeniowej bez właściwego zezwolenia.



Wyłudzenia z tytułu ubezp. działalności gospodarczej, ryzyk finansowych i ubezp. osobowych mogą również wiązać się z założeniem lub przejęciem przez sprawców działalności gospodarczej. Wykorzystując przejęty podmiot gospodarczy mogą być dokonywane wyłudzenia z tytułu ubezp. komunikacyjnych, ubezp. mienia od ognia i kradzieży, ubezp. gospodarczych i ryzyk finansowych oraz ubezp. osobowych. Współcześnie obserwuje się wzrost zainteresowania i większą aktywność zorganizowanych grup przestępczych specjalizujących się w oszustwach ubezpieczeniowych. Grupy te posługują się wypracowanymi metodami i potrafią równocześnie działać w wielu zakładach ubezp. Występuje również zjawisko przestępczości międzysektorowej – część sprawców przestępczości na rynku ubezpieczeniowym działa jednocześnie na rynku bankowym. [→ przestępczość; przestępczość zorganizowana]

Przestępczość ubezpieczeniowa

Rodzaj zjawisk kryminalnych występujących w skali międzynarodowej obejmujący różnorodne typy przestępstw, które mają rzeczywiste lub potencjalne skutki ponad granicami państwowymi. Przestępczość transgraniczna (prz.tr.) ma ścisły związek z → przestępczością zorganizowaną. Sprawcy działają z chęci zysku, działalność grupy przestępczej trwa przez dłuższy czas, jest to zorganizowana struktura, w której występuje podział zadań między członkami. Sposobem zarabiania pieniędzy jest multiprzestępczość i elastyczne dopasowanie się do potrzeb rynku. → Frontex definiuje prz.tr. jako każdy poważny rodzaj przestępczości o wymiarze transgranicznym popełniony na lub wzdłuż granicy lub związany z granicami zewnętrznymi.



Do głównych kierunków działalności zorganizowanych grup przestępczych o charakterze transgranicznym należą: → przestępczość narkotykowa (nielegalna produkcja, → przemyt, handel), → handel ludźmi, organizowanie nielegalnej → migracji, → przestępczość gospodarcza (oszustwa, przestępstwa podatkowe, handel podrobionymi towarami), fałszowanie i <a>→ </a>pranie pieniędzy, a także handel bronią, handel materiałami niebezpiecznymi, przestępstwa przeciwko środowisku (handel odpadami lub dziką fauną i florą).



Integracja Unii Europejskiej, której konsekwencją jest m.in. tworzenie się jednolitego rynku bez granic wewnętrznych, opartego na swobodzie przepływu osób, towarów, usług i kapitału, oprócz korzyści implikuje także zagrożenia. Czynniki te sprzyjają bowiem szerzeniu się międzynarodowej prz.tr. wykorzystującej luki w zakresie bezpieczeństwa i kontroli, jakie powstały w wyniku zniesienia naturalnych barier. Układ z → Schengen znoszący granice wewnętrzne między państwami UE to jeden z głównych czynników sprzyjających rozwojowi prz.tr. Przestępczość ta i jej, niestety, ciągły rozwój bazuje głównie na złożonej sytuacji ekonomicznej i społecznej w różnych rejonach kontynentu, w szczególności zaś na utrzymujących się dysproporcjach w poziomie życia w poszczególnych krajach.



Zorganizowana prz.tr. nie jest wyłącznie wewnętrznym zagrożeniem bezpieczeństwa UE. Coraz częściej na terenie kontynentu europejskiego działają grupy przestępcze o rodowodzie azjatyckim, południowoamerykańskim czy afrykańskim oraz grupy przestępcze pochodzące z państw europejskich. W ten sposób tworzona jest sieć przestępczych powiązań, której zwalczanie musi opierać się na wspólnym, międzynarodowym działaniu. Grupy przestępcze działające w Europie to: albańskie, tureckie i kurdyjskie, rosyjskie, litewskie, bułgarskie, polskie i włoskie. Grupy, które swój rodowód wywodzą spoza kontynentu, to: kolumbijskie, chińskie, wietnamskie oraz nigeryjskie. Różnią się między sobą strukturą, modelem kierownictwa, metodami używanymi w przestępczej działalności, obszarami największej aktywności; łączy je wysoka skłonność do umiędzynaradawiania swoich działań. Współpraca przygraniczna w zakresie ścigania prz.tr. odbywa się na płaszczyźnie wymiany informacji operacyjnych, wymiany informacji szkoleniowych. [→ przestępczość; Europol]

Przestępczość transgraniczna

Rodzaj przestępczości, którego specyfika sprowadza się głównie do miejsca popełniania przestępstw (stadion) oraz do powiązania z określoną grupą osób (środowisko kibicowskie). Najczęściej występującymi formułami przestępczości stadionowej (prz.st.) są działania wpisujące się w obszar chuligaństwa stadionowego oraz przestępczości pseudokibiców. Według Piotra Chlebowicza prz.st. należy każdorazowo odczytywać w kluczu działań pseudokibiców, czyli osób, dla których kibicowanie stanowi jedynie tło działań, przyczynek do stosowania przemocy i realizowania aktywności stojących w sprzeczności z prawem, takich jak m.in. udział w ustawkach (czyli walkach pomiędzy zwolennikami różnych drużyn), organizacja „promocji” (kradzieże na stacjach benzynowych) czy rozboje motywowane zdobyciem szalika kibica antagonistycznej drużyny. Elementami budującymi prz.st., obok konkretnego miejsca i grupy odniesienia, są: stosowanie przemocy; charakterystyczna motywacja związana z dążeniem do przynależenia do grupy, prestiżem wynikającym z członkostwa w niej oraz z potrzebą doświadczania skrajnych emocji; grupowy charakter działań; związek z wydarzeniami sportowymi. Prz.st. tworzą zróżnicowane wewnętrznie czyny, których katalog obejmuje obok pospolitych występków także czyny zagrożone znacznie większym wymiarem kary, takie jak działalność w zorganizowanej grupie przestępczej [→ przestępczość zorganizowana] oraz przestępstwa dokonywane ze szczególnym okrucieństwem. Aktywność zorganizowanych grup przestępczych, szczególnie tych zajmujących się → handlem narkotykami, jest stosunkowo mocno rozpowszechniona w obrębie prz.st., co wynika z dużej homogeniczności środowisk pseudokibicowskich, silnych powiązań pomiędzy poszczególnymi grupami, etosu wierności klubowi oraz kolegom, co skutkuje niechęcią do podejmowania jakiejkolwiek współpracy z policją. Coraz częściej obserwuje się także zjawisko przenikania przestępców do oficjalnej działalności klubów piłkarskich, głównie do obszarów związanych z handlem pamiątkami klubowymi, cateringiem, organizacją wyjazdów kibicowskich oraz przygotowywaniem opraw meczowych.[→ przestępczość; narodowy punkt informacyjny o charakterze policyjnym dla piłki nożnej; policyjne zaangażowanie na rzecz bezpieczeństwa meczów piłki nożnej; bezpieczeństwo imprez masowych]

Przestępczość stadionowa

(ang. serious crime) dotyczy kategorii przestępstw, które zostały uznane za takowe (poważne) i które zwykle zostały enumeratywnie określone (wyliczone) w aktach prawnych. Termin „przestępstwa poważne” jest w ostatnich latach używany powszechnie, zwłaszcza w połączeniu „przestępstwa poważne i zorganizowane”, np. w prawie i dokumentach UE (m.in. → Europolu). Unijna dyrektywa z 2005 r. definiuje poważne przestępstwa jako: przestępstwa terrorystyczne; jakiekolwiek przestępstwa dotyczące nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi; działalność organizacji przestępczych, w której chodzi o związek przestępczy; poważne nadużycia finansowe; korupcję; przestępstwo, którego maksymalne zagrożenie karą przekracza rok pozbawienia wolności lub aresztu. Z kolei w brytyjskiej ustawie o poważnej przestępczości z 2007 r. (Serious Crime Act 2007) za takie zostały uznane: → handel narkotykami, → handel ludźmi, handel bronią, prostytucja i seks dziecięcy, rozbój z użyciem broni, → pranie pieniędzy, oszustwo, unikanie podatków i przestępstwa podatkowe, → korupcja, szantaż, przestępstwa związane z własnością intelektualną oraz przestępstwa przeciwko środowisku. Przestępstwem poważnym jest także usiłowanie, podżeganie lub pomoc w popełnieniu wymienionych powyżej przestępstw. Ocena zagrożenia poważną i zorganizowaną przestępczością w UE jest dokonywana w cyklicznych raportach SOCTA (Serious and Organised Crime Threat Assessment), jest to firmowana przez EUROPOL szczegółowa analiza zagrożenia poważną i zorganizowaną przestępczością, które są rozpatrywane jako wspólne kategorie przestępczej działalności. Raport SOCTA 2017 stwierdza, że poważna i zorganizowana przestępczość w UE charakteryzuje się dużą różnorodnością działań, które stają się coraz bardziej złożone i na które coraz większy wpływ mają nowoczesne technologie. Jednocześnie należy zaznaczyć, iż te dwa pojęcia nie są tożsame, ponieważ nie każdy rodzaj przestępczości poważnej jest skutkiem działalności zorganizowanych grup przestępczych. [→ przestępczość; przestępczość zorganizowana]

Przestępczość poważna

Zbiór czynów karalnych popełnionych przez osoby, które się ich dopuściły po ukończeniu lat 13, ale przed ukończeniem lat 17. Jako nieletni (n.) traktowane są również osoby, które nie ukończyły 18. roku życia, a wykazują objawy demoralizacji, jak również osoby, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze, których wykonywanie trwa nie dłużej niż do ukończenia przez te osoby lat 21. W stosunku do n., który jest podejrzany o dokonanie czynu karalnego, kieruje się wniosek do sądu rodzinnego o wszczęcie postępowania wyjaśniającego. W tym zakresie sąd wydaje postanowienie, w którym określa się osobę, której postępowanie dotyczy, oraz przedmiot tego postępowania. W postępowaniu zbiera się dane o n., jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz przeprowadza się inne dowody. Sąd rodzinny może w szczególności wysłuchać n., jego rodziców/opiekunów, jak też zarządzić w razie potrzeby przeprowadzenie przeszukania i oględzin oraz dokonać innych czynności procesowych w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.



W postępowaniu dotyczącym n. należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu się oraz zmierzając, w miarę potrzeby, do prawidłowego spełniania przez rodziców/opiekunów ich obowiązków wobec n., uwzględniając przy tym interes społeczny. W postępowaniu z n. należy brać pod uwagę jego cechy osobowościowe, w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska, jak również warunki wychowania. Wobec n. można stosować środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym, a kara może być orzeczona tylko w wypadkach przewidzianych prawem, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić jego resocjalizacji.



Sąd rodzinny orzekając wobec n. ma prawo: udzielić upomnienia; zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia; ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców/opiekunów; ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za n.; zastosować nadzór kuratora; skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z n. o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją; orzec zakaz prowadzenia pojazdów; orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego; orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad n.; orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym; zastosować inne środki zastrzeżone do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej. Jeżeli w toku postępowania ujawnione zostaną okoliczności uzasadniające pociągnięcie n. do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym, wówczas sąd rodzinny orzeka o przekazaniu sprawy prokuratorowi. W praktyce przestępczość n. najczęściej dotyczy popełniania przez te osoby takich czynów zabronionych, jak: spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, udział w bójce/pobiciu, kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenia, kradzież z włamaniem. [→ przestępczość]

Przestępczość nieletnich

Rodzaj przestępstw popełnianych zarówno przez sprawców działających w zorganizowanych grupach przestępczych (produkcja, uprawa, przemyt), jak i indywidualnie osoby (udostępnianie, hodowla, handel, posiadanie). Przestępczość narkotykowa jest jednym z głównych źródeł dochodów zorganizowanych grup przestępczych. Narkotyki takie jak np. kokaina, haszysz, opium przemycane są na teren krajów docelowych z miejsc ich upraw oraz produkcji, co stanowi proceder zorganizowanej → przestępczości transgranicznej [→ przestępczość zorganizowana]. Inne narkotyki (np. amfetamina, konopie indyjskie) są produkowane i uprawiane głównie w kraju ich dystrybucji. Należy podkreślić, iż obecnie brak jest jednoznacznego podziału środków psychoaktywnych (oprócz kokainy) na takie, które są dostarczane, a które pochodzą z miejscowych źródeł. Współcześnie w Europie nielegalny obrót środkami opioidowymi staje się coraz bardziej dynamiczny i złożony. W tym zakresie dominuje przede wszystkim heroina, ale rynek przenosi się na innego rodzaju stymulanty (tzw. dopalacze oraz substancje nie zakazane przez prawo), które używane są jako tymczasowe środki zastępcze. Obserwowane tendencje każą jednak przypuszczać, iż środki te mogą wyprzeć nielegalne narkotyki. Obecnie również handel kokainą jest większy niż kiedykolwiek. W Europie funkcjonuje znacząca współpraca pomiędzy zorganizowanymi grupami przestępczymi zajmującymi się → handlem narkotykami. Poza grupami europejskimi, kartelami kolumbijskim i meksykańskimi szczególnie aktywne są organizacje przestępcze z Afryki Zachodniej, które zajmują się przemytem kokainy z obszaru Ameryki Południowej. Około 38% rynku detalicznego nielegalnych narkotyków w Unii Europejskiej stanowi handel konopiami indyjskimi. Narkotyk ten jest ważnym źródłem dochodów dla zorganizowanych grup przestępczych, które ponadto wykorzystują nowe technologie dla produkcji i upraw narkotyków. Zorganizowana przestępczość narkotykowa cechuje się brutalnością wobec konkurencyjnych grup oraz powiązana jest z innymi rodzajami przestępczości – głównie z → handlem ludźmi. Przyjęta przez UE strategia antynarkotykowa na lata 2013–2020 stanowi ramy dla zwalczania przestępczości narkotykowej, a nadrzędnym jej celem jest ograniczenie dostępności nielegalnych narkotyków poprzez: ograniczenie handlu, likwidację zorganizowanych grup narkotykowych, skuteczne wdrażanie rozwiązań antynarkotykowych przez powołane do tego służby oraz zwalczanie przestępczości transgranicznej. [→ przestępczość]

Przestępczość narkotykowa

Zbiór czynów przestępczych, które w większości dokonywane są z niskich pobudek, bezpośrednio godzących w prawa podmiotowe osób uprawnionych lub powodujących straty podmiotom biorącym udział w działalności gospodarczej oraz instytucjom państwowym i samorządowym. Przestępczość kryminalną (prz.kr.) wyodrębniają następujące przesłanki: aspekt prawny, odnoszący się do przedmiotu ochrony; aspekt fenomenologiczny, dotyczący strony przedmiotowej przestępstwa; aspekt organizacyjno-techniczny, odnoszący się do struktury sił policyjnych.



Statystyka policyjna wskazuje, iż od wielu lat ogólny stan przestępczości stwierdzonej wyznaczony jest w zasadzie poziomem około 70% zagrożenia przestępczością o charakterze kryminalnym. W strukturze prz.kr. dominuje przestępczość skierowana na zabór mienia bez użycia przemocy na osobie posiadacza dóbr materialnych, są to kradzieże i kradzieże z włamaniem. Do tendencji rozwojowych prz.kr. należy zaliczyć: wzrost przestępczości przy użyciu broni palnej, najczęściej na tle rabunkowym; umiędzynarodowienie tej przestępczości; nasilenie przestępczości porachunkowej w postaci zabójstw, uprowadzeń osób, ciężkich uszczerbków na zdrowiu; wzrost aktów terroru kryminalnego. Najbardziej niebezpiecznym przejawem prz.kr. jest powstanie i rozwój →<a> </a>przestępczości zorganizowanej (o strukturach mafijnych bądź zbliżonych).



Przestępcy kryminalni nie stanowią jednolitej populacji, ale należy podkreślić, że różnią się od innych sprawców czynów bezprawnych. Na ogół dominują wśród nich osoby płci męskiej (90%), w wieku do ok. trzydziestu kilku lat, często uprzednio karane, zamieszkujące na terenach miejskich (około 70%). W zdecydowanej większości motywem ich działalności jest chęć osiągnięcia korzyści materialnych. Sprawcy najczęściej działają w grupie, coraz częściej w sposób bezwzględny, brutalny i agresywny. W literaturze kryminalistycznej prz.kr. określana jest również jako przestępczość pospolita. [→ przestępczość]

Przestępczość kryminalna

Zbiór czynów karalnych, które godzą bądź zagrażają ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polegających na naruszeniach ściśle związanych z pozycją sprawcy bądź umiejscowieniem instytucji życia gospodarczego, grożących utratą zaufania do poszczególnych instytucji lub całego systemu gospodarczego. Pośród cech przestępczości gospodarczej można wyróżnić m.in.: brak przemocy (występują natomiast pozory legalności); przestępcze działania oparte są na instytucjach gospodarczych, zazwyczaj będących podmiotami zaufania publicznego; następstwem tych działań jest wielość materialnych strat. Katalog przestępstw gospodarczych ma charakter otwarty, jednakże modelowo będą to czyny zabronione przeciwko podstawowym instytucjom finansowym, przedsiębiorstwom, interesom finansowym państwa oraz środowisku, popełniane w związku z prowadzoną aktywnością gospodarczą. Najczęściej występującymi przestępstwami gospodarczymi są: unikanie opodatkowania; <a>→</a> pranie pieniędzy, → korupcja, ale także oszustwa wewnętrzne w korporacjach międzynarodowych oraz → cyberprzestępczość. Do czynników, które sprzyjają występowaniu przestępstw gospodarczych, należą: przyczyny dotyczące rodzaju prowadzonej przez korporacje działalności i skorelowanej z nią gałęzi gospodarki (np. branża finansowa, w której występuje obrót pokaźnymi wartościami pieniężnymi); struktura organizacyjna dotycząca działalności odbywającej się na dogodnych dla prowadzenia działań przestępczych rynkach oraz w niektórych judykaturach; kultura organizacyjna danej korporacji odnosząca się do zasad ładu korporacyjnego, linii raportowania, roli sygnalistów itp.; cechy otoczenia prawnego takie jak luki prawne, nieprecyzyjne normy prawne, karuzele VAT-owskie, powstawanie tzw. piramid, lichwiarskie oprocentowanie itp. [→ przestępczość]

Przestępczość gospodarcza

Zbiór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej, w danym środowisku społecznym i w danym czasie. Przestępczość (prz.) może być rozpatrywana pod kątem jej rozległości, intensywności, struktury i dynamiki. Przestępstwem (łac. delictum, gr. crimen) nazywa się kategorię zachowań społecznych naruszających normę prawa karnego. To czyn człowieka (działanie lub zaniechanie) zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy (w stopniu większym niż znikomy). Prz. to zbiór zdarzeń uznanych (przez ustawodawcę) za przestępstwa. Podstawowym źródłem informacji o przestępczości (ujawnionej) są statystyki, stanowiące zbiory danych opracowywane i publikowane przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości. Prz. ujawniona to zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, zostały uznane przez te organa za przestępstwa i tak zostały zarejestrowane. Prz. nieujawniona to zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, ale nie zostały przez te organa zarejestrowane. Z kryminologicznego punktu widzenia na wyróżnienie zasługują m.in. (ze względu na ich specyfikę): prz. z użyciem przemocy, → prz. zorganizowana, → prz.<a> </a>gospodarcza, prz. nieletnich i kobiet. [→ kryminologia; przestępczość kryminalna]

Przestępczość

Prof. Wojskowej Akademii Technicznej, prodziekan Wydziału Bezpieczeństwa, Logistyki i Zarządzania WAT.

Państwo - Polityka - Bezpieczeństwo. Portal naukowy

Państwo - Polityka - Bezpieczeństwo. Portal naukowy

Państwo - Polityka - Bezpieczeństwo. Portal naukowy

Encyklopedia Bezpieczeństwa Wewnętrznego

Encyklopedia Administracji Publicznej

Ostatnio dodane

Przejdź do Autorów Encyklopedii

Państwo - Polityka - Bezpieczeństwo. Portal naukowy