Popularna identyfikacja porozumienia znoszącego kontrole na granicach wewnętrznych państw sygnatariuszy, które podpisano w Schengen, niewielkiej miejscowości w Luksemburgu. Tak zwane Schengen I zostało podpisane 14 czerwca 1985 r. Było inspirowane porozumieniem z Saarbrücken zawartym rok wcześniej pomiędzy Francją a Niemcami, ograniczającym kontrolę na lądowych przejściach granicznych. Wprowadzono wówczas oznakowanie – tzw. zielony punkt umieszczany na przedniej szybie samochodu, który oznaczał, iż jego pasażerowie są obywatelami państw Wspólnoty Europejskiej i nie przewożą towarów podlegających opłatom celnym. Tak oznaczony pojazd nie musiał zatrzymywać się do kontroli granicznej, która stawała się kontrolą wzrokową. Korzyści, jakie czerpali z tego porozumienia obywatele Francji i Niemiec, skłoniły kraje Beneluksu do przystąpienia do tej umowy i podpisano porozumienie Schengen I. Zawarte tam ustalenia miały szerszy wymiar, odwoływano się w nich bowiem również do deklaracji Rady Europejskiej z czerwca 1984 r. w sprawie zniesienia kontroli policyjnych i celnych przy przekraczaniu przez osoby fizyczne i towary granic wewnętrznych Wspólnoty oraz do poszerzenia swobodnego przepływu osób, towarów i usług we Wspólnocie.
Kontynuowanie tego procesu zostało zmaterializowane w Konwencji wykonawczej do układu z Schengen podpisanej (również w Schengen) 19 czerwca 1990 r. Jej podstawowym celem było zniesienie kontroli na wewnętrznych granicach państw sygnatariuszy Konwencji, a w ślad za tym usprawnienie współpracy policji i innych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny. W rezultacie w Konwencji znalazły się przepisy zezwalające na współpracę kanałami policyjnymi zamiast drogą dyplomatyczną: regulujące kwestie obserwacji i pościgu związanego z przekroczeniem granic krajów; postulujące utworzenie bezpośredniej łączności telefonicznej i radiowej między placówkami policyjnymi i celnymi w regionach przygranicznych; wymianę oficerów łącznikowych.
Jednocześnie zaczęto budować tzw. SIS (Schengen Information System – System Informacyjny Schengen) jako elektroniczne narzędzie rekompensujące zniesienie kontroli na granicach pomiędzy państwami strefy Schengen (st.Sch.). Zapewnia ono każdemu z państw będących stroną Konwencji ten sam zestaw informacji pozwalający na dostęp do wpisów dotyczących osób i przedmiotów w celu kontroli granicznej oraz innych kontroli policyjnych i celnych prowadzonych w ramach danego kraju oraz w celu wydawania wiz, dokumentów pobytowych i wykonywania przepisów prawnych o cudzoziemcach w kontekście stosowania Konwencji. Powyższy wymóg zapewniony został przez przyjęcie szczególnej struktury systemu polegającej na utworzeniu jednostki centralnej systemu (C‑SIS) oraz modułów krajowych (N‑SIS) działających w każdym państwie będącym stroną Konwencji. W 2004 r. w związku z rozszerzeniem UE rozpoczęto prace nad wersją Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji (SIS II), który zaczął funkcjonować dwa lata później. Innymi narzędziami informatycznymi zbudowanymi dla potrzeb zarządzania migracją i granicami są: → Wizowy System Informacyjny (VIS) przeznaczony do identyfikacji podróżnych dla potrzeb danych wizowych; → Europejski Zautomatyzowany System Rozpoznawania Odcisków Palców (Eurodac) oraz → Europejski System Nadzorowania Granic (EUROSUR).
St.Sch. ulegała systematycznemu poszerzaniu. W 1990 r. przystąpiły do niej Włochy, w 1991 – Hiszpania i Portugalia, 1992 – Grecja, 1995 – Austria, 1996 – Dania, Finlandia i Szwecja. Uczestnikami st.Sch. zostały także państwa niebędące członkami UE – Norwegia i Islandia. Ostatnie rozszerzenie w 2007 r. obejmowało: Polskę, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę, Słowację, Słowenię oraz Węgry.
W 2020 r. w strefie Schengen znajduje się 26 państw: 22 państwa członkowskie UE, a także Islandia i Norwegia (wchodzące w skład Związku Paszportowego Krajów Nordyckich) oraz Szwajcaria i Liechtenstein. Z krajów członkowskich UE poza st.Sch. pozostaje Irlandia (a wcześniej, przed wystąpieniem, także Wielka Brytania), która utrzymuje w mocy klauzulę opt‑out i zarządza własną wspólną strefą podróżowania, a także Bułgaria, Chorwacja, Cypr i Rumunia, które są zobowiązane do przystąpienia do st.Sch.
Państwa aspirujące do przystąpienia do st.Sch muszą wykazać, że są przygotowane do: podjęcia odpowiedzialności za kontrolowanie zewnętrznej granicy st.Sch w imieniu innych państw również należących do tej strefy; stosowania określonych przepisów st.Sch. dotyczących kontroli granicznej na lądzie, morzu i w powietrzu, wydawania wiz, współpracy policyjnej i ochrony danych osobowych; podjęcia skutecznej współpracy z innymi państwami st.Sch. w celu utrzymania wysokiego poziomu bezpieczeństwa po zniesieniu kontroli na granicach wewnętrznych; zainstalowania SIS oraz VIS oraz ich efektywnego wykorzystywania. Rozwój pandemii COVID-19 w początkach 2020 r. skłonił państwa członkowskie do przywrócenia kontroli na granicach wewnętrznych Schengen. W reakcji na te jednostronne działania Komisja Europejska opracowała wytyczne co do kontroli, mające na celu ochronę przepływu towarów i powroty obywateli do ich krajów. Zostały zatwierdzone przez państwa członkowskie, ponadto na wniosek KE uzgodniono czasowe zamknięcie granic zewnętrznych UE i strefy Schengen (maj 2020).